МӨРӨӨДӨЛ
Хүүхдийн инээд мэт нялх цасанд
Хүрч чадалгүй хайлуулахыг хүснэм
Хүмүүний хар сэтгэлийн сайхнаар
Хаврын цасанд дарагдахыг хүснэм
Хүслийн нулимас бодлын таталбараар
Хүүхний сэтгэлд уусхыг хүснэм
Залуу насны уярал хөгөлсөн
Ямар их хүсэл вэ?
Идэр зүрх үүрэндээ нялхраад
Дасгаж болдоггүй хорвоо вэ?
2012.03.21 УБ.
БУРХАНЫ НҮД
1
Нүдээн аниад, алгаа тосдоо охин минь
Алган дээр чинь алгаан тавиад
Амьдралыг өөрөөр хармаар
Нүдээн аниад, нүдээ нээдээ охин минь
Нүдэнд чинь уусаж
Нүглээн хармаар
2
Алгаан дэлгээд, алгаан хавсардаа охин минь
Алган дотор чинь цас болон ороод
Хурууны чинь завсраар хайлхыг хүснэм
3
Нүдээн аниад, алгаан хавсраад
Завилж суугаач охин минь
Сэтгэлээн би чамаас авах гэсэн юм.
2012.03.06 – 03.25 УБ
Хадаа дүү нүүр харилцуураар огцом орж ирээд Бэгтэр ахаа хавар болсон онгод ороод гэж байна.Нүүлгэн эргэцүүлбээс түүний зөв болой.Гоо охид хувцсаа нимгэлэх гол урсах чимээ цагийн аялгууг чимэн айсуй буй байх бяцхан дэгс яруу хүүрнэхэд сэрүүн лаврин дор гүн ухааны усыг гүн ихээр хүртэх цаг болжихуй гэж цугаар нөхдийн сураг гээд даруй дэгс хүүрнэхэд гоо охидын үзэсгэлэнд шүтэн шүжрэхүй хийгээд гол мөрөн гол мөрнөөрөө урсах чимээг шүлгээрээ сэрэх,нэнд яруу талбихуйд яруу найрагчид яруу найрагаа туурьдаж яруу найрагчийн бийрэн дор ертөнц даяараа яруухан болж тэнгэр дуугарч бороо асгарнаа...Баяраа яруу найргийн хавар ирлээ гээд байсан.Ер хавар гэдэг шинэ сэрэхүй үлтгэш үгүйн хөөр баяслыг бүтээхүйн онгодоор илэрхийлэхийн шинэ сэрэл мэдрэмж сэлтэд тэргүүн тэмтрэгдэх урин сэрэхүй буй за.Гоо үзэсгэлэнг шив шинээр харах Яруу найргийн хавар ирлээ.Эрхэм дүү чинагш мөр тэгш санаа уужим тэгш мөсөнд тэрэг саадгүй зорчихын адил лугаа мөр шад,сайхан охидын хиргүй тунгалаг гэгээн оршихуй,гэгээн оршихуйг оноон тусгаж яруухан яруу...онгодын зараалаар тархины бядыг сочоом олон шүлэг тэрлэтүгээ.Тийн үвтэгш чадваас чиний яруу найраг зүрхнээ агч найлзуурын модноо тусагч сарны туяа адил чинагш үүрдийн тусгалаа олном зээ.Мөн тийн бүхий цаг дор нөхцөл бүрдэж цагийн гэгээ баяслын гижиг үгтээх аваас бүхий цаг дор цагийн гүн зүүгээр барим тавим баримжаалагдах хоосон чанар хийгээд хоосон чанарын онолт завсар үл үзэгдэн найгах найгах тусмаа үл үзэгдэх үзэгдэх тусмаа үл үзэгдэх яруу найргийн...сэрэл мэдрэмжийн...ертөнцийн хуучин гүүрэн дээр шив шинэ дуу аялан гоо үзэсгэлэнгийн яруу дүрийг бийрлэн ах нь чамайг хүлээх л болно.
Хас Бэгтэр
Monday, March 26, 2012
Friday, March 9, 2012
ЭР ҮГ
/эсээ/
Онжавууддаа зориулав
ЭХ ОРНЫ дуудлага өвөртллөө.Сумын захиргаан дээр дуудаж байна гэнэ орлоо.За дүү хүү чамд цэргийн зарлан ирсэн явахуу? алба сайхан ш тээ гэж байна.Засаг даргын гараас үг дуугүй шүүрч аваад албатай нь алба ажилдаа сургуулийн хүүхдүүд хичээл номондоо ороод өглөөгүүр нэгээхэн хэсэг сумын төв анир чимээгүй болчихдог доо.Захиргааны хаалгыг чанга гэгч нь хааж үүдэнд нь гарч ирээд хашгирлаа цуурайг нь дотроо татаж ирээд сэтгэлдээ чангаас чанга хашгирсан юм.Чин зүрхний элдэв янзын хийдэлгүй тийм...Захиргааны гадаах хэдэн модноос сүрэг болжмор цочсондоо дэрхийн нисэх л...Тэр өдрийн наран тунгалагахан нар байсаан...Дөнгөж хөөрч эхлээд тэрээхэн хооронд тэнгэр нэг л цэлмэг агаар тунгалагашаад ирдэгийг хэн хүн мэдэх байх.Тийм л цэлмэг тэнгэр шиг сэтгэл зүрх хиргүй тунгалага анхил танхил арван найман насны минь хавар аа...Тэр өдрийн наран миний сэтгэлд мандсан нар хоёрын аль нь хурц байсныг...Тэр нэг өглөө миний сэтгэлд тэр л догдолж хөөрч байсан өнгө төрхөөрөө амьдралын минь,дурсамж дурдатгалын минь хаврын эмзэг хөрснөөс ургасан анхны яргуй шиг үргэлж нандин сайхнаараа үлдэж дээ.Хормын газрыг хоромд нь бараад ахын үүдээр шуурга шиг амьтан явж орлоо.Яаав юу болвоо? гэхэд дүү нь цэрэгт явнаа л гэлээ.За эр хүн болох нь дээ миний дүү гээд ах татаж ирээд үнсэж байна.Эгч дурамжхан миний дүү шиг толгойтой хүүхэд сургуульд яваа цэргээр яадаг юм л гэж байна.Дүү нь явнаа л гэлээ.Ээж бас дурамжхан аав минь цаанаа л нэг бахархсан харцаар нүдэндээ инээд тодруулсан шигээ хүүгээ цэрэгт мордуулнаа гээд адууныхаа сор хүлгийг уяан дээрээ хантрайтаж дэлийг нь сумлан засах л...Бага байхад цэргийн зарлан дуудах өвөртөлсөн ах нар аргамаг хүлгийн туурайн чимээ цахилуулан дөрөө харшуулсан шиг уяан дээр бууж аргамаг хүлгийн туурайн чимээг сэтгэл зүрхэнд минь тамгалж,дөрөөн чимээ нь алсран алсарсаар хэзээ нэг эд нар шиг болох болдоо хурдхан л том болох юмсан гэдэг мөрөөсөнгүй бодлын минь хэтийг цахиж өгөөд одох л...Орж гаран догдлоостой одоо ингээд өөрөө нутгийн ах нар шигээ аргамаг хүлгийн туурайн чимээ цахилуулан нохойг нь хориулж үеийн охидын ичэнгүйрсэн харцны өмнө эр хүн шиг,эр хүн болсон гэдгээ харуулсан шиг үүдийг нь сөхнөдөө гэж бодохоос...Бага л байхад даа цэвэр ичимтгий нутгийн эгч нарын яриаг хулгайгаар энэ тэндээс сэм сонсоход нөгөөх чинь цэрэгт явна гэсэн эсвээс нөгөөх мангар хар Тулгаа чинь одоо халагдаж ирнэ гэсэн ямархуу болоо бол...энэ тэр гээд хайртай залуугаа цэрэгт модуулсан нь цэвэр ичимтгий зан шигээ учрал уяслын нандин болзоогоо энгэрийнхээ товч шиг сэтгэлдээ үнэнчээр хэнд ч тайлж,хэнд ч тайлагдахгүйгээр зангидан хүлээж,хайртай залуугаа цэргээс ирэхийг нь...сэтгэлдээ нандинаар хадгалсан учрал уяслын нандин болзоогоо,энгэрийнхээ товчыг тайлахаа тэсэн ядан хүлээдэг тийм нэг тунгалага цагийн зурвас үеийг би мэдэх юмаа.Тонгорого шиг сайхан залуус өргөө гэрээ барьж нутгийн минь сайхан эгч нараар өрхөө татуулж гол усаараа нэг найрлаж нутгийн минь айл нэгээр нэмэгдэн хоёр хос гэгээн хайрын дөлөөр бадмалсан тулга юугаа бадрааж өрх үүсгэн зэл сунгадагсан.Тийм л сайхан гол усныхаа айл өрхүүдээр хүлэг юүгээ унан дөрөө харшуулсан шигээ үеийн нөхөдтэйгөө нар зөв тойроод мордох сайхан л юм байдаг юм билээ.Нутгийн өвгөд урьд өмнөхөөс нэг л өөр хүндэтгэлтэй хандаад л шимийн юм дөхүүлж үг сургаалаа айлдан хүний өөрийнгүй духан дээр минь үнэрлээд л үлдсэн тэр л дүр зургийг бодохоор аньсага чийгтэн аргамаг хүлгийн минь үүрсэлт талдаа намайг дуудаад байх шиг болдог доо.Одоо нутгийн минь улаан дээлтэй өвгөд бүгд уужмын саруул огторгуйдаа оджээ.Тийм л миний мэдэх зурвас үеийн сүүлч дээр үеийн охидын ичэнгүйрсэн улаан хацар нь уламч улаан болсон шиг хэлэх гээд хэлж чадахгүй байгаа үгээ хэн хэндээ нүдээрээ хэлээд албандаа мордоцгоох л бид...Хүнд гар байсаан би нуухгүй хошуу нутагтаа л ширүүн гаруудын нэг байсан.Сумын клубын хаалган дээр бүжиг таанз эргэх гээд залуус орох гэхэд нь хаагаад зогсчиход орж чаддаг надад ойртдог аавын хүү ховор байсныг миний мэдэх олон аавын хүүгийн оодроо нь ихсээгүй бол хэлэх байх.Омгоо даруулж явсанаа мэдэх бол мэлзэлгүй хэлнэ.Хошуу нутагт надад халдаж явсан аавын хүү тийм ч олонгүй гэдгийг халдаж явсан нь ханилж л үлддэг нь эрчүүдийн ёс гэдгийг мэддэг цөөхөн аавын хүүг би бас мэднээ.Хулигаан явсаан би нуухгүй хар мянган зодоон хийж балбахдаа балбаж балбуулахдаа балбуулж явсан.Би тэгж худлаа хулигаан царайлж яваагүйээ.Цусаараа нүүрээ угааж цусаар нь нүүрийг нь угаалгаж ч явсан.Хэвтэрт орж хэвтэрт оруулж ч явсан.Би хэзээ ч хэнээс ч айж хэнд ч долигнож долдойдож хүн чанараа худалдаж хүн чанараа гээж яваагүй явах ч үгүй энэ бол миний өөртөө тавьсан эрийн тангарага.Дээрэнгүй бардам зангаасаа болж буруудаж явсануу гэвэл явсаан нуухгүй.Сургуулийнхаа захирлыг барьж авч зодоод чаддаг юм бол намайг одоо хөө гээд гарын үсэг зуруулах гээд зурахгүй болохоор нь амруу нь чихэж л явсан миний л буруу байсан.Дандаа ядарсан дорой нөхдүүдийг өмөөрч явж бурууддаг байсан юм.Багш нарын зөвлөлийн хурлаар сургуулиас хөөх шийдвэр гарахад энэ хүү та нарын хажууд бурхан та нар эхлээд намайг хөө гээд хөгшин багш минь хэлэхэд олон багш нар хөөх хүүхэд биш гээд зогсож байхад би нулимсаа унагааж зогссоноо мартаагүй,зогссоныг минь надтай хамт шийтгэл сонсож байсан нөхөд ч мартаагүй байгаа.Миний хатуу занг тийм л уяхан ухаантай хүмүүс зөөллөж ирсээн.Уул хадаар тэнэж бясалгал хийж хээр гадаа хонож зодооны урлагаар хичээллэж иогд суралцаж гал хутга залгичихдаг ер нь чигээрээ зам тавь л гэдэг байлаа.Бардаж явсан онц сурдаг байсан заавал улсын сургууль авна гээд авч чадаагүй хэдхэн оноо дутчихсан юм.Нэг шалгалтнаасаа хоцорчихноос болоод...шар гозойгоод нүдэндээ нулимстай хоёр гурван сургуулийн урилгатай байсан ч тоогоогүй гэрийнхэн явуулна л гээд би явахгүй ээ л гэсэн.Хүнд бардам зан илүүддэг л юм шиг билээ гэхдээ миний бардам зан нэг их буруу зүйлрүү хөтлөөгүй.Хожим Дүрслэхэд орохдоо ганц чоно зурж очоод би энэ сургуульд заавал сурах ёстой хүн л гэсэн би бардам байсан.Олон сайхан хүмүүс намайг дэмжсэнийг би мартаагүй мартахгүй.Тэдэндээ би өртэй үлдсэн.Би уран бүтээлээрээ тэр өрөө төлнө гэж боддог.Их сургуулийн гудманд хэлхэлдэж явдаг миний уран бүтээлч анд нөхөд намайг үнэлж цэгнэдэг хүн бүрийн өмнө би уран бүтээлээрээ өрөө төлөх болно.Тийн гэртээ бүтэн жил аав ээжтэйгээ байсан даа гурвуулахнаа бусад нь тал тал тийшээ дүү нар хичээлдээ гээд л хүний эцэг эх гэдэг хүнийг ариусгадаг ариун нандин сүм байдаг юм билээ гэдгийг би тэр нэг жилийг аав ээж хоёртойгоо үдэхдээ л ойлгосондоо.Оройд гурвуулаа бур бур гээд л аав ээж хоёр минь үнэрлээд үнсээд л...Бурхны ном уншаад зөөлрөөд ариусаад л байна.Аав ээжийгээ дагаж оройд маань уншаад үйлдэл нь хүртэл ариусгадаг юм билээ хүний эцэг эхийн.Сумын төврүү ганц шагайгаагүй байж байгаад цагаан сарын шинийн найманд гараад бараг сар явсандаа хошуу нутгаа бүтэн тойрч Гулранжиндаад эцэстэй ерөөсөө лам болоё гээд хошуу нутгийнхаа хийдэд очлоо.Анх очиж байгаа нь тэр манай хийд чинь цагтаа халхын таван том хийдийн нэг Амарбаясгалант гэж ХIII-р Далай лам заларч байсан том хийд. Алдарт Дугар зайсангийн дүрээс хойш эдүгээ наймдугаар дүр нь Далай багшийн дор ном үзэж суугаа.Танил ламынхаа банагт гурван хоног унтлаа,гурван хоног тэнгэр ширтэж юм бодож хэвтлээ,гурван хоног бясалгал хийж суулаа.Есдөх хоног дээрээ жасаа хураад лам нар бөөнөөрөө ном уншихаар явлаа гэж танил ламын минь эхнэр хэллээ.Би тэр үед их үстэй хоёр гурван жил ургуулчихсан үсэндээ гар хүргүүлүүлж болдоггүй байсан юм.Би ч авхуулах дургүй аав ч дургүй байсан юм.Ёс мэдэх биш малгай толгойгүй яваад орлоо.Дугар зайсангийн төвдүүдийн хараалыг дарахдаа авч явсан сэлэм гээд их урт хүнд сэлэм манай хийдийн гол шүтээн тэрэнд л мөргөчихөе өргөөд үзэе ганц гараараа дийлж байвал лам болоё чадахгүй бол болохгүй гээд ном айлдаж буй лам нарын голоор чигээрээ алхаж очоод сэлмэнд мөргөчихөөд нэг гараараа арай ядан дааж байна.За би ямар ч байсан буруу зүгийн хүн биш байна гэж бодоод сэлмээ тавьчихаад эргээд харахад нөгөө лам нар маань бүгд над руу гайхсан харцаар харцгааж байдаг байгаа.Тэгсэн аа ловон лам нэг муу шар шимжилсэн авгайтай хөгшин за хүү минь хамаа замбараагүй ном уншиж байхад ёс бус юм хийлээ гэж байна.Би ч гарч явсан лам нарын голд зогсож байгаад тойруулж харлаа ихэнх нь зүс таних лам нар хэдэн шавийг бодвол бүгд авгайтай дургүй хүрээд явчихлаа.Аа намайг чинь ёс мэддэггүй энэ тэр гээд тал талаас жиг жуг гээд шуугалдаад байна.Тэгэхээр нь хойлоогоо засаж байгаад яг ингэж хэлсэн “Та нар энэ ариун номын ордонд хошуу нутгийн минь ариун сүм хийд сүсэгтэн олны минь итгэл сүжгийг ингэж гутааж болохгүй ээ.Шөнө нь авгайгаа янзалчаад өдөр нь амьтны тусын тулд гээд буян ном унших чинь гээд” санахгүй байна иймэрхүү цаашаа бас хэдэн үг хэлсэн санагдана.Хэлж тавьчихаад шууд л гараад алхсан миний сүжиг буураагүй бол би лам болох л байсан юм.Хүрээний утаснаас эгч рүү дүү чинь амьд хүрээн дээр байна ирээд ав л гэсэн дээ.Сүүлд хамаатны лам танай хүү чинь ёс бус аашилсан гэж аавд хов хүргэсэн байсан.Аав загнах аядсан.Иш аав минь авгайтай ламаар ном айлдуулуул ерөөл биш хараал болно шүү хойд насанд цөвтэй ч байж мэднэ.Авгайгаа биш бурхнаа тахидаг л лам байвал зүгээр биш үү гэсэн аав ч ойлгосон байх.Дуугуй л байсан.Үнэндээ авгайтай ламыг ямар лам гэдэг юм.Нутгийн хийдийн лам нар бүгд авгайтай болсон байна лээ.Гэгээнтэн минь нэг учир явдлыг нь олох байлгүй дээ.
Ингэж лам ч болоогүй сургуульд ч яваагүй ерөөсөө хэдэн жил ууланд амьдрая гээд аав ээжээсээ гуйгаад зөвшөөрүүлж чадаагүй цэргийн зарлан анх удаа аваад шууд явсан түүхтэй юмаа.Аймаг дээр ирж нөгөө сүрхий үсээ хусуулсан эгч минь аваад явсан сүүлд аав минь нутгийн уулан дээрээс хийсгэсэн гэдэг.Хүүгийнхээ үсэнд ч тэгж хүндэтгэл үзүүлдэг эцэг ховор бизээ.
Эх орноо гурван жил байсан ч гучин жил байсан ч эр цэргүүд нь манах л байх.Хүмүүс ярьдаг л юм нэг жилийн цэрэг юуч вэ гэж.Миний андууд миний онжавууд хэдэн жил ч байсан эх орноо манах аавын хүүхдүүд байсан.Бид албаа хаасан төрийнхөө эх орныхоо даалгавраар заасан хугацаанд л үүргээ биелүүлж албаа хаасан гэж би боддог.Гэхдээ гурван жилийн дэглэм энэ тэрийг яаж гүйцэхэв гэхдээ цэргийн алба бол алба л байдаг.Бид сүүлд албандаа байхад минь эр цэргийн албыг хоёр жил болгоё гэж нэг хэсэг ярихад нь хамгийн их дэмжиж гарын үсэг цуглуулж л явсан аавын хүүхдүүд шүү.Цэрэг нь цэрэг шиг дарга дарга шиг байсан зурвас үеийг би дуулж мэдэх юмаа.Цэрэг нь цэрэг шиг дарга нь дарга шиг байсан зурвас үеийн сүүлч дээр бид албаа хаасаан.
Машины тэвшин дээр газар газрын аавын хүүхдүүд дуу нь сулран суларсаар чимээгүй болон ангийн үүдээр орж явчихна.Сумаас газар газраас нэг том амьтад гарч явсаар аймаг хот гээд жижгэрч явсаар тэр шүү дээ.Сумд комиссонд орлоо.Аймгийн цэргийн штабын дарга ирчихсэн шалдлаа л тойроод яваад байлаа эгч авч үлдчих гээд болдоггүй ахаа эгчээ би явна шүү гээд нөгөө улсуудаасаа гуйгаад байдаг.Чи бол асуудалгүй хамгийн түрүүнд явна гэцгээх.За хамгийн сүүлд штабын дарга дээр очиж тэнцсэн гэсэн тамга даруулна.За чи нөхөр Чингис хааны дүрд тоглох гээд үсээ ургуулсануу л гэж байна.Тиймээ л гэлээ пад тамга дараастай аймаг дээр учирнаа хоёулаа гэлээ.Аймаг орлоо штабын дарга за Овоот руу явах уу? гэж байна.Ахаа би говьд очиж гүрвэл болмооргүй байна гэлээ.За тэгвэл би чамайг найзруугаа захиад явуулчихая Өвөрхангайн 256-р анги яв гэлээ.Гүй ээ ахаа би хот ч биш хөдөө ч биш газар очмооргүй байна гэж үнэнээ л хэллээ.Бас шийртэй эр байх нь үгэнд орохгүй ээ гүрвэлч болохгүй юу ч болохгүй гээд янзгүй харж байна яв гэж байна.Хоёр хоноод аймгийн талбай дээрээс тал тал тийш нь ачлаа ашгүй Овоотруу нэр алга.Өвөрхангайн цэргүүдийг маргааш ачна гэнэ.Бас байсангүй.За хааш нь цөлж алдаг бол ухааны юм бодож байтал нөгөө ах дуудлаа за хө би чамайг хотруу томиллоо наад үсээ засуулаарай засуулахгүй бол хот орохоосоо өмнө хоёулаа зодолдоно шүү гэж байна.Уухайн тас үсээ машиндуулж аваад хяргуулсан хонь шиг цагаан толгойтой болчихож билээ.
Тийнхүү томилогдсон ангидаа орж ирээд шууд халуун ус руу туугдаж ороод гарч ирэхдээ хэдэн хувцсаа бөөгнүүлж аваад хувцасны складруу маршилна.Дотоожноос өгсүүлээд хуу солино.Нэг нэгээр нь өмс ч зогстол нэг халамцуу нөхөр Баян-Хонгорын гөлөгнүүд байна уу? Урагшаа тав алх гэлээ.Урагшаа алхтал за гөлөгнүүд минь нутгийн нэр баастуу хаа ч явсан Хонгорын халхууд халтартаж яваагүй шүү гэж хэлээд бидэнд яг таарсан сайн хувцаснуудаас сонгож өмсгөж өгч билээ.Хожим тэр ахмад бид хоёр ёстой ах дүү болсон доо.Тэгж нэг цэрэг болсон түүхтэй.Тангарага өргөсөн шөнөөс л ах нараараа балбуулж эхлэнэ.Шалдан казармын голоор ирийтэл жагсчихсан дуртай нь ирж цохиод бүтэн хоёр сар шанаа битүү хөндүүрлээстэй явна өдөр бүр шанаа авна.Сүүлрүүгээ тоохоо болино.Тэрний хажуугаар салаа салаандаа дээгүүр гарч ирэх гэж ёвролцоно.Эхэндээ бүгд шаланд сууж байгаад сүүлрүүгээ босоо үлдэх нь үлдэж бусдаараа зүлгүүлнэ дээ.Олон эрчүүлтэй газар ганц үйлчилдэг хууль бол чадах нь чадаад чадахгүйнх нь хохь болдог тийм ганц хууль.Бэгтэр хөх зүү хөндлөн барьж үзээгүй сураагүй зэргэлдээ орныхоо он жавынхаа гутлыг нь тосолж өгч захныхаа даавууг хадуулна гутлыг нь гялалзуулдаг болохоор манай хүн ч сайхан урамтай оёно.Уулын мод урттай богинотой улс амьтан сайнтай муутай.Гоожуур нь ч байна доожоогүй нь ч хулчгар гөлөгнүүд ч байна орон шоронгийн хүнд гарууд ч байна.Ер нь миний чацуу арван найм естөнгүүд цөөхөн дандаа хорин хэдтэй булиа булиа залуус.Аргыг нь олно доо арга нь олдоно доо.Нөгөө дунд л байна гэдэг шиг дундыг бариал чимээгүй яваад байлаа.Би их ажиглалт хийдэг байсан юм.Магадгүй тэр ажиглалтынхаа хүчинд л дээшээ гарч ирсэн гэж боддог.Хэнийг яаж цохихуу сул тал нь хаанаа байна гээд энэ ер зоригтой юу үгүй юу гээд юухан хээхэн дээрээс нь олоод харчихна.Шинэ цэргүүдийн дунд барилдаан боллоо.Би ч нэг биеэр дунд зэрэгтээ л ордог байсан.Намайг харахад бол энэ ч дээ л гэмээр байсан байх.Баавгай шиг амьтад байнаа.Хүнийг нэг ямарч нөхцөлд багцаа мэдэж болдог доо.Миний шөрмөстэй гэж харж байсан арван залуу үлдэж байсан тэдний хэд нь сүүлд салаа салаандаа тодорсон юм даа.Тэр барилдаанд би тороогүй түрүүлсэн ёстой аагархаж омгорхож дийлж барилдаж түрүүлсэн юм.Жоохон айж бэргэх янзтай байсан нөхдүүдээ яг л олж харсан сул талаар нь хувцасных нь товчыг ханзалж өргөж дарж унагаж ахиж босгож ирж унагаж зүрхэнд нь шар ус хуруулж түүнээс хойш миний он жавуудаас миний өмнөөс хэн ч сөргөж байгаагүйг би бардам хэлнэ.Улсын наадмын дэвжээн дээр зодголж л явлаа.Он жавуудтайгаа олон ч зодоон хийсэн тавуулаа дайраад ирэхэд тэлээгээ эргүүлээд дунд нь босоо үлдэж байсан түүх надад би миний онжавууд мартаагүй бол хэлнэ байх.Завханы Баярцогт гээд надаас нилээн ах би хоёр цэргээс л үнэнийг хэлэхэд бэргэдэг байсан нэг нь Аргасан гээд өндөөр нөхөр улсын боксын идэрчүүдийн аврага бид гурав нэг салаа.Аргасан бид хоёр ганц гар зөрүүлээгүй.Бид гуравуулаа түрүүч болсон.Хэн хэнээсээ бэргэдэг байсан бүүр халагдахынхаа өмнө нэг зодолдох гээд би бол үзнээ л гэсэн мань хүн надад хэлсэн хоёулаа бүтэн жил зодолдоогүй явж ирчихээд одоо хоёрын хооронд гэж хэлсэн би бол эрийн хуйх байна даа чи бид хоёрын дунд дуусаагүй дурсамж болж үлдэхнэ дээ л гэж хэлсэн дээ.Үзвэл үзэх л байсан бид...Баярцогт бид хоёр харин үзэхдээ үзсэн шиг үзсэндээ.Гэхдээ хэн хэнийгээ бараагүй нэг өдөр хог цэвэрлэх гэж байгаад муудалцсан юм.Манай салаан орлогч Баярцогтод биднийг хариуцуулаад үлдээсэн юм.Үнэн дээ дарга энэ тэр байхгүй бол бид чинь ёвролцоод гөлөг нохой дээрээ тулаад ирнэ шүү дээ.Хог цэвэрлэнэ цэвэрлэхгүй гэсэн тиймэрхүү юмнаас болж хоёулаа хоёр хоёр цохилцоод салсан казарамд хоёулаа арай зодолдолгүй хэд хоног мөрлөлцөөд яваад байлаа тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэх юм бэ.Өдрийн хоолны дараа казарамдаа орж ирчихээд орлогчоосоо гуйлаа бид хоёр нойл орж тамхи татчаад ирэе гэж.Орлогчынхоо итгэлийг олчихсон орлогч нар ч гайгүй цэргүүддээ ганц нэг боломж олгодог болчихсон тийм байсан үе.Нойл ороод хоёулаа тамхилж зогсохдоо хаана зодолдохоо яриа л зогсож байж билээ.Хэн хэний маань гар жоохон чичрээстэй гэхдээ тэрийгээ мэдэгдэж болохгүй.Жорлонгын гурван банз хуу татаж унагаад туулын эрэг дээр ангиас хоёр зуугаад метр газар гол гатлаад бургас орж нэгнийгээ өлгөнө ухааны юм ярьж явтал гол үерэлцэн гатлах аргагүй.Наад эрэг дээр нь цээж нүцгэлж байгаад ёстой эр хүн шиг энэ эргээс нэг нь харина нэг нь энэ голд шидэгдэж үхнэ гэж тангарага тавьж байгаад үзсэн.Ёстой улаан галзуу хэн хэн нь цусанд бялдцан үзэж байтал Жа маань дундуур орцон салгаж чадахгүй л байсан даа.Бас муухай шүү тэр явдлаас хойш янз бүрийн зодоон харахаар баахан зүрх хальрамхай болсон доо.Харуулын цэрэг олж хараад дарга нарт мэдэгдээгүй бол юу болж төгсөхийг хэн ч таахгүй.Сахилгад гурав хонолоо хоёулаа эхний өдөр юу ч дуугааргүй хоёрдох өдөр бие биенээсээ уучлалт гуйгаад,гуравдах өдөр нь тэврэлдээд гарсан даа.Цусаараа нөхөрлөсөн эрчүүд бие биенээ ойлгож үлддэг юм гэдгийг би тэгэхэд л мэдэр ч билээ.Бусад гурван салааны нөхдийг бүгдийг нь балбана.Жагсааж зогсоож байгаад балбасан ч яасан ч дур байсан хорин гурвын салааны гурав гэж бид бас он жавуудынхаа зүрхэнд шар ус хуруулж явсаныг миний онжавууд одоо оодроогүй бол мартаагүй бизээ.
Ер нь цэрэгт нуснууд л доод оны цэргүүддээ дээрэнгүй ханддаг юм ш тээ.Гайгүй гарууд нь нэг их дээрэлхээд байхгүй шанаа өгүүл өгсөн шиг өгчихөөд явчихана.Доожоогүй юмнууд нь өдөр болгон орж ирчихээд хөөрхөн шоглоод унана.Халуудын хугацаа дууслаа бидний шинэ цэргийн хугацаа дуусахаас сар гарны өмнөөс л “бодон жагсаал” гэж юм дуулдаад сураг нь аймар л юм дуулдана.Бодонд зогссондоо хөөрхий тэгэхнээ түрүүч нар түрүүч болж халааг нь авч үлдэх нөхдөд үлдээдэг уламжлалт ярга.Ёстой үхэхээс наагуур юмнууд гарч ирээд хэд хоног хөлөө чирч явна шүү дээ.Бид ч бас халагдахдаа “бодондоо жагсаад”гээд хүүхдүүдийг уйлуулж л байлаа.Тэгэхээс өөр яахав үйлийн үрийн тойрог юм чинь.Тэгээд сайн ч муу ч муу халуудыгаа үдэж өгөөд маргаашнаас нь нуруунаас минь нээх хүнд ачаа аваад хаячихсан юм шиг цээж хөнгөрөөд нэг хэсэгтээ л итгэж өгөхгүй халуудаараа зодуулаад байж байсан нь сайхан байжуу гээд энэ тэнд хэд хэдээрээ буу халж тамхи баагуулсан шигээ эрх чөлөөтэй болцон дүү нараа хүлээгээд хэд хононо доо.Жам юм хойно.Тогооч эгч маань хэлдэг байсан юм.Халууд нь явсны дараа үлдэж байгаа цэргүүдийн бүс нь сулраад алхаа нь удаашраад ирдэг гэж.Нээрээ л тийм байсан даа.Хувцсаа яргалаад эхлэнэ.Түрүүч нарын гутлын уланд төмөр тах цементен дээр шар шар болоод дуугараад эхлэнэ.Тэрэндээ итгэж өгөхгүй талбай дээгүүр гарч байн байн хөл тавьмаар санагдаад нээрээ энэ чинь бас л сонин юм даа гэж гайхдаг байсаан.Энэ үнэн шүү.Халуудын минь үлдээсэн тэр дурсамж дуртатгал айдас хүйдэс биднээр дамжин дүү нарт минь үлдэх л ...Эр л хүний туулах ёстой зам юм даа.Эх орон гэж байгаад эр цэрэг гэж байсан цагт энэ эр улсын эр цэргийн албын өөр зуураа холбогдон үлдэх халуун халгуун дурсамж бахархал бардамлын мөнхийн тойрог хэзээ ч тасрахгүй бизээ.
Харуулд зогсож одод тоолон хонгор хонгор охидын тухай нээх уянгалгаар дуу шиг гэгээн алсын хураангуйллаас дэргэдээ юм шигээр бодон уянгалан зогсох сайхан шүү дээ.Хонгор хонгор охидоо ижий аав элгэн садан эх нутгаа эх орноо манан зогсохдоо юу эсийг бодох билээ дээ цэрэг эрс.Юу эсийг ярилцаж юу эсийг хийж алдаж онож наргиж цэнгэж гэмшиж харуусаж хөглөх билээ дээ.
Эмнэлэгт залуухан царайлаг сувилагч ирсэн өдөр бүгдээрээ нэг өдөр өвчтэй болцгоочихсон зовлон тоочоод эмнэлэгийн үүдэнд очер дараа үүсгэн зогсож л байна шүү дээ бид.Тэгээд хороон жижүүрт баригдаж галуун цуваагаар талбай хэд тойрчоод маргааш нь хашрихгүй бас л зовлон тоочоод унана.Зэрэгц камандтай байхад талбай дээгүүр бүсгүй хүн өнгөрхөд дагуулж харсаар байгаад буруу тийшээ зэрэгц болчихоод алив ухнуудаа тайчаад гэхэд талбай дээгүүр шалдан гүйж л явдагсан.Хөнжил пүүгээгээ үүрч уулаад гүйж чапа цагаантай өвлийн шөнө гадаа зогсох,хээрийн гаралтанд нэгийгээ их бууны сумнаас гал алдуулж алдчихаад хэдэн өдөр нулимстай явснаа бид мартаагүй гээд юу эс болох.Муусайн түрүүч нар л их балбуулна нэг л юм болохгүй бол салаан дарга бага даргатай харьцана.Бага дарга хариуцсан салааныхаа арай дөнгүүрүүдтэй харьцана.Тэд нь доодчуултайгаа гээд бүх юм эмх цэгц эрэмбэ дараатай.
Миний он жавууд жинхэнэ эрчүүд байсаан ямар ч юман дээр санаа нэгдэж чаддаг янз бүрийн тэмцээн уралдаанд дандаа байр эзэлдэг шөрмөстэй аавын хүүхдүүд байсан юм.Эднээрээ би ямагт бахархаж явахын учир эрийн зовлонгоо хамт эдэлж зовж жаргаж нэгэн биеийн зовлонгоо нийтийн зовлон болгож нийтийн зовлонгоо нэгэн биений зовлон жаргал болгож хамтдаа армын нэг жилийг үдсэндээ тэр юм.
Миний он жавууд миний дүү нар одоо ч надад хүндэтгэлтэй ханддаг.Муу журнууд байсан бол муу санах л байх.Тэгдэггүй юм надаар балбуулж явсан миний он жавууд миний дүү нар би та нараас хэзээ ч уучлалт гуйхгүй эр хүнд тийм ёс гэж байдаггүй юм.Чаддаг аавын хүүхдүүд байвал чадаад гараад ир гэж арми биднийг цуглуулдагыг миний он жавууд дэндүү мэднээ.Надаар зодуулж нүдүүлж юм санаж явсан бол армид гомдоорой гэж би хэлнэ.Надаар зодуулж балбуулж эр чинь сэргэж явсан бол армид баярлаарай миний дүү нар гэж би хэлнэ.Юм үнэн байхдаа л сайхан худлын сүүдэр өчүүхэн л тусвал тэр хэзээ ч үнэн байж чадахгүй.
Миний торгон цэрэг миний он жав Пүрэв-Очир чамайг би ямагт өмөөрч олон зодоон хийж торгон цэргээ торго шиг ганган явуулдаг байсны учрыг чи мэдэхүү.Учир нь чи биднээс дөрвөн зуу гаруй цэргээс хамгийн бага настай нь надаас ч дүү.Хамгийн сэргэлэн цэрэг байсан ангийн нүүрсийг азааргүй зээлийн айлууд руу борлуулж намайг мөнгөөр тасалдаггүй цэрэг байлаа.Ахлагч хүүхнүүдэд хайр зарлана манай хүн.Тэд нар нь надад ирж алтан хошуу хүргэнэ.Хариуд нь хүний хайр сэтгэлийг би захирч чадахгүй ээ л гэдэгсэн.Муусайн ахлагч хүүхнүүд тэгвэл даргад чинь хэлнээ л гэнэ.Тэгээд яахав газар авах биш.Газар авхуулахгүй байх аргаа бид бас олж дөнгөхөөс хойш.Үргэлж миний хайрыг татдаг байсан учраас би чамайг торгон цэргээ болгосон юм шүү.Алий гэтэл нь яргалсан хувцсаа чамд бэлэглэчихээд өөрөө хотод үлдэж байсны учир нь ч чамайг би торгон цэргээ гэж тоож үздэг байсных юм шүү.
Цол гуншин дэв зэргээрээ л гэхээс ямагт би онжавуудаа дарга нараас өмөөрч та нартайгаа наргиж хүүхэн ярьж хүүхэд шиг загнаж инээж хөхөрч уйтгар гунигаа хуваалцаж явсныг та нар минь мэддэг надад сайн байдаг байсанд чинь талархаж явдаг даа.Миний онжавууд бүгдээрээ миний сэтгэл зүрхэндээ нандигнаж явдаг эр сэтгэл эр цэргийн дурсамжын минь эзэд билээ.Та нарынхаа тухай илүү ихээр дурсан санах цаг ирэх байх тэр цагт нь би та нарынхаа талаар илүү халуун дотноор өгүүлнэ.Та нартайгаа хамт байсан мөч бүхнээ санахаар
Хиймортой тугандаа адилсах өглөө
Хэзээд мөдгүй ойртсоор л байна даа
Азтай дүү нартаа халаагаа өгөөд
Оройн тоондоо зогсоод л баймаараа...
Нэг л мэдэхэд хорин таван жил хорвоогийн тоосыг хөдөлгөжээ.Залуу насны омогоо дарж юмыг жоохон ухаарч ойлгох гэх болдог юм уу даа.Миний эр хүн шиг туулж ирсэн амьдралын минь товчхон түүх ийм.Гэхдээ бэлтэргийг яаж ч тэжээгээд нохой болдоггүйг хүмүүс мэднэ.Намайг яаж ч гоочлоод арлихгүй хүн чанар мөн чанараа гээхгүй гэдгийг миний анд нар мэднэ.Өнөөдөр миний эцэг эхийнхээ нөмөр нөөлгөн дор амьдрах үе дуусчээ.Өнөөдөр би эр хүн шиг үр хүүхэдтэй болж үзсэн үү үзсэн даанч...Өнөөдөр би эцэг эх үр хүүхэд ах дүү нараа ачлах цаг болсон байна.Өнөөдөр эх орныхоо сайн сайхны төлөө үг үйлдэл байдаг бол түүнийгээ хэлж хийх цаг болжээ.
Өнөөдөр миний оюун санаа уран бүтээлийн амьдрал бэлтрэг байсан үеэ өнгөрөөгөөд идэр залуу талын хөх чонын дүр төрхөө олсон тийн олз идэшээ өөрөө олж идэн эрх чөлөөтэй дураараа оюун санааны бяд омгорхол бүтээхүйн онгодоор талаа нээж талынхаа энгээр дүүлэн давхих цаг болсон байна.Би тийн дүүлэн давхихдаа илүү адармаатай илүү гүн илүү аргатай илүү хүчирхэг болж сүрэгтээ ирж нийлнэ.Би талдаа байна бас байхгүй . БАЙНА..арррХ....Аррр...ррх...Рр...рХП гүйЦЭЭВ.ГҮЙЦЭЭ
МӨНХ ТЭНГЭР ИВЭЭГ.
Мөнх хас Н.Бэгтэр
/эсээ/
Онжавууддаа зориулав
ЭХ ОРНЫ дуудлага өвөртллөө.Сумын захиргаан дээр дуудаж байна гэнэ орлоо.За дүү хүү чамд цэргийн зарлан ирсэн явахуу? алба сайхан ш тээ гэж байна.Засаг даргын гараас үг дуугүй шүүрч аваад албатай нь алба ажилдаа сургуулийн хүүхдүүд хичээл номондоо ороод өглөөгүүр нэгээхэн хэсэг сумын төв анир чимээгүй болчихдог доо.Захиргааны хаалгыг чанга гэгч нь хааж үүдэнд нь гарч ирээд хашгирлаа цуурайг нь дотроо татаж ирээд сэтгэлдээ чангаас чанга хашгирсан юм.Чин зүрхний элдэв янзын хийдэлгүй тийм...Захиргааны гадаах хэдэн модноос сүрэг болжмор цочсондоо дэрхийн нисэх л...Тэр өдрийн наран тунгалагахан нар байсаан...Дөнгөж хөөрч эхлээд тэрээхэн хооронд тэнгэр нэг л цэлмэг агаар тунгалагашаад ирдэгийг хэн хүн мэдэх байх.Тийм л цэлмэг тэнгэр шиг сэтгэл зүрх хиргүй тунгалага анхил танхил арван найман насны минь хавар аа...Тэр өдрийн наран миний сэтгэлд мандсан нар хоёрын аль нь хурц байсныг...Тэр нэг өглөө миний сэтгэлд тэр л догдолж хөөрч байсан өнгө төрхөөрөө амьдралын минь,дурсамж дурдатгалын минь хаврын эмзэг хөрснөөс ургасан анхны яргуй шиг үргэлж нандин сайхнаараа үлдэж дээ.Хормын газрыг хоромд нь бараад ахын үүдээр шуурга шиг амьтан явж орлоо.Яаав юу болвоо? гэхэд дүү нь цэрэгт явнаа л гэлээ.За эр хүн болох нь дээ миний дүү гээд ах татаж ирээд үнсэж байна.Эгч дурамжхан миний дүү шиг толгойтой хүүхэд сургуульд яваа цэргээр яадаг юм л гэж байна.Дүү нь явнаа л гэлээ.Ээж бас дурамжхан аав минь цаанаа л нэг бахархсан харцаар нүдэндээ инээд тодруулсан шигээ хүүгээ цэрэгт мордуулнаа гээд адууныхаа сор хүлгийг уяан дээрээ хантрайтаж дэлийг нь сумлан засах л...Бага байхад цэргийн зарлан дуудах өвөртөлсөн ах нар аргамаг хүлгийн туурайн чимээ цахилуулан дөрөө харшуулсан шиг уяан дээр бууж аргамаг хүлгийн туурайн чимээг сэтгэл зүрхэнд минь тамгалж,дөрөөн чимээ нь алсран алсарсаар хэзээ нэг эд нар шиг болох болдоо хурдхан л том болох юмсан гэдэг мөрөөсөнгүй бодлын минь хэтийг цахиж өгөөд одох л...Орж гаран догдлоостой одоо ингээд өөрөө нутгийн ах нар шигээ аргамаг хүлгийн туурайн чимээ цахилуулан нохойг нь хориулж үеийн охидын ичэнгүйрсэн харцны өмнө эр хүн шиг,эр хүн болсон гэдгээ харуулсан шиг үүдийг нь сөхнөдөө гэж бодохоос...Бага л байхад даа цэвэр ичимтгий нутгийн эгч нарын яриаг хулгайгаар энэ тэндээс сэм сонсоход нөгөөх чинь цэрэгт явна гэсэн эсвээс нөгөөх мангар хар Тулгаа чинь одоо халагдаж ирнэ гэсэн ямархуу болоо бол...энэ тэр гээд хайртай залуугаа цэрэгт модуулсан нь цэвэр ичимтгий зан шигээ учрал уяслын нандин болзоогоо энгэрийнхээ товч шиг сэтгэлдээ үнэнчээр хэнд ч тайлж,хэнд ч тайлагдахгүйгээр зангидан хүлээж,хайртай залуугаа цэргээс ирэхийг нь...сэтгэлдээ нандинаар хадгалсан учрал уяслын нандин болзоогоо,энгэрийнхээ товчыг тайлахаа тэсэн ядан хүлээдэг тийм нэг тунгалага цагийн зурвас үеийг би мэдэх юмаа.Тонгорого шиг сайхан залуус өргөө гэрээ барьж нутгийн минь сайхан эгч нараар өрхөө татуулж гол усаараа нэг найрлаж нутгийн минь айл нэгээр нэмэгдэн хоёр хос гэгээн хайрын дөлөөр бадмалсан тулга юугаа бадрааж өрх үүсгэн зэл сунгадагсан.Тийм л сайхан гол усныхаа айл өрхүүдээр хүлэг юүгээ унан дөрөө харшуулсан шигээ үеийн нөхөдтэйгөө нар зөв тойроод мордох сайхан л юм байдаг юм билээ.Нутгийн өвгөд урьд өмнөхөөс нэг л өөр хүндэтгэлтэй хандаад л шимийн юм дөхүүлж үг сургаалаа айлдан хүний өөрийнгүй духан дээр минь үнэрлээд л үлдсэн тэр л дүр зургийг бодохоор аньсага чийгтэн аргамаг хүлгийн минь үүрсэлт талдаа намайг дуудаад байх шиг болдог доо.Одоо нутгийн минь улаан дээлтэй өвгөд бүгд уужмын саруул огторгуйдаа оджээ.Тийм л миний мэдэх зурвас үеийн сүүлч дээр үеийн охидын ичэнгүйрсэн улаан хацар нь уламч улаан болсон шиг хэлэх гээд хэлж чадахгүй байгаа үгээ хэн хэндээ нүдээрээ хэлээд албандаа мордоцгоох л бид...Хүнд гар байсаан би нуухгүй хошуу нутагтаа л ширүүн гаруудын нэг байсан.Сумын клубын хаалган дээр бүжиг таанз эргэх гээд залуус орох гэхэд нь хаагаад зогсчиход орж чаддаг надад ойртдог аавын хүү ховор байсныг миний мэдэх олон аавын хүүгийн оодроо нь ихсээгүй бол хэлэх байх.Омгоо даруулж явсанаа мэдэх бол мэлзэлгүй хэлнэ.Хошуу нутагт надад халдаж явсан аавын хүү тийм ч олонгүй гэдгийг халдаж явсан нь ханилж л үлддэг нь эрчүүдийн ёс гэдгийг мэддэг цөөхөн аавын хүүг би бас мэднээ.Хулигаан явсаан би нуухгүй хар мянган зодоон хийж балбахдаа балбаж балбуулахдаа балбуулж явсан.Би тэгж худлаа хулигаан царайлж яваагүйээ.Цусаараа нүүрээ угааж цусаар нь нүүрийг нь угаалгаж ч явсан.Хэвтэрт орж хэвтэрт оруулж ч явсан.Би хэзээ ч хэнээс ч айж хэнд ч долигнож долдойдож хүн чанараа худалдаж хүн чанараа гээж яваагүй явах ч үгүй энэ бол миний өөртөө тавьсан эрийн тангарага.Дээрэнгүй бардам зангаасаа болж буруудаж явсануу гэвэл явсаан нуухгүй.Сургуулийнхаа захирлыг барьж авч зодоод чаддаг юм бол намайг одоо хөө гээд гарын үсэг зуруулах гээд зурахгүй болохоор нь амруу нь чихэж л явсан миний л буруу байсан.Дандаа ядарсан дорой нөхдүүдийг өмөөрч явж бурууддаг байсан юм.Багш нарын зөвлөлийн хурлаар сургуулиас хөөх шийдвэр гарахад энэ хүү та нарын хажууд бурхан та нар эхлээд намайг хөө гээд хөгшин багш минь хэлэхэд олон багш нар хөөх хүүхэд биш гээд зогсож байхад би нулимсаа унагааж зогссоноо мартаагүй,зогссоныг минь надтай хамт шийтгэл сонсож байсан нөхөд ч мартаагүй байгаа.Миний хатуу занг тийм л уяхан ухаантай хүмүүс зөөллөж ирсээн.Уул хадаар тэнэж бясалгал хийж хээр гадаа хонож зодооны урлагаар хичээллэж иогд суралцаж гал хутга залгичихдаг ер нь чигээрээ зам тавь л гэдэг байлаа.Бардаж явсан онц сурдаг байсан заавал улсын сургууль авна гээд авч чадаагүй хэдхэн оноо дутчихсан юм.Нэг шалгалтнаасаа хоцорчихноос болоод...шар гозойгоод нүдэндээ нулимстай хоёр гурван сургуулийн урилгатай байсан ч тоогоогүй гэрийнхэн явуулна л гээд би явахгүй ээ л гэсэн.Хүнд бардам зан илүүддэг л юм шиг билээ гэхдээ миний бардам зан нэг их буруу зүйлрүү хөтлөөгүй.Хожим Дүрслэхэд орохдоо ганц чоно зурж очоод би энэ сургуульд заавал сурах ёстой хүн л гэсэн би бардам байсан.Олон сайхан хүмүүс намайг дэмжсэнийг би мартаагүй мартахгүй.Тэдэндээ би өртэй үлдсэн.Би уран бүтээлээрээ тэр өрөө төлнө гэж боддог.Их сургуулийн гудманд хэлхэлдэж явдаг миний уран бүтээлч анд нөхөд намайг үнэлж цэгнэдэг хүн бүрийн өмнө би уран бүтээлээрээ өрөө төлөх болно.Тийн гэртээ бүтэн жил аав ээжтэйгээ байсан даа гурвуулахнаа бусад нь тал тал тийшээ дүү нар хичээлдээ гээд л хүний эцэг эх гэдэг хүнийг ариусгадаг ариун нандин сүм байдаг юм билээ гэдгийг би тэр нэг жилийг аав ээж хоёртойгоо үдэхдээ л ойлгосондоо.Оройд гурвуулаа бур бур гээд л аав ээж хоёр минь үнэрлээд үнсээд л...Бурхны ном уншаад зөөлрөөд ариусаад л байна.Аав ээжийгээ дагаж оройд маань уншаад үйлдэл нь хүртэл ариусгадаг юм билээ хүний эцэг эхийн.Сумын төврүү ганц шагайгаагүй байж байгаад цагаан сарын шинийн найманд гараад бараг сар явсандаа хошуу нутгаа бүтэн тойрч Гулранжиндаад эцэстэй ерөөсөө лам болоё гээд хошуу нутгийнхаа хийдэд очлоо.Анх очиж байгаа нь тэр манай хийд чинь цагтаа халхын таван том хийдийн нэг Амарбаясгалант гэж ХIII-р Далай лам заларч байсан том хийд. Алдарт Дугар зайсангийн дүрээс хойш эдүгээ наймдугаар дүр нь Далай багшийн дор ном үзэж суугаа.Танил ламынхаа банагт гурван хоног унтлаа,гурван хоног тэнгэр ширтэж юм бодож хэвтлээ,гурван хоног бясалгал хийж суулаа.Есдөх хоног дээрээ жасаа хураад лам нар бөөнөөрөө ном уншихаар явлаа гэж танил ламын минь эхнэр хэллээ.Би тэр үед их үстэй хоёр гурван жил ургуулчихсан үсэндээ гар хүргүүлүүлж болдоггүй байсан юм.Би ч авхуулах дургүй аав ч дургүй байсан юм.Ёс мэдэх биш малгай толгойгүй яваад орлоо.Дугар зайсангийн төвдүүдийн хараалыг дарахдаа авч явсан сэлэм гээд их урт хүнд сэлэм манай хийдийн гол шүтээн тэрэнд л мөргөчихөе өргөөд үзэе ганц гараараа дийлж байвал лам болоё чадахгүй бол болохгүй гээд ном айлдаж буй лам нарын голоор чигээрээ алхаж очоод сэлмэнд мөргөчихөөд нэг гараараа арай ядан дааж байна.За би ямар ч байсан буруу зүгийн хүн биш байна гэж бодоод сэлмээ тавьчихаад эргээд харахад нөгөө лам нар маань бүгд над руу гайхсан харцаар харцгааж байдаг байгаа.Тэгсэн аа ловон лам нэг муу шар шимжилсэн авгайтай хөгшин за хүү минь хамаа замбараагүй ном уншиж байхад ёс бус юм хийлээ гэж байна.Би ч гарч явсан лам нарын голд зогсож байгаад тойруулж харлаа ихэнх нь зүс таних лам нар хэдэн шавийг бодвол бүгд авгайтай дургүй хүрээд явчихлаа.Аа намайг чинь ёс мэддэггүй энэ тэр гээд тал талаас жиг жуг гээд шуугалдаад байна.Тэгэхээр нь хойлоогоо засаж байгаад яг ингэж хэлсэн “Та нар энэ ариун номын ордонд хошуу нутгийн минь ариун сүм хийд сүсэгтэн олны минь итгэл сүжгийг ингэж гутааж болохгүй ээ.Шөнө нь авгайгаа янзалчаад өдөр нь амьтны тусын тулд гээд буян ном унших чинь гээд” санахгүй байна иймэрхүү цаашаа бас хэдэн үг хэлсэн санагдана.Хэлж тавьчихаад шууд л гараад алхсан миний сүжиг буураагүй бол би лам болох л байсан юм.Хүрээний утаснаас эгч рүү дүү чинь амьд хүрээн дээр байна ирээд ав л гэсэн дээ.Сүүлд хамаатны лам танай хүү чинь ёс бус аашилсан гэж аавд хов хүргэсэн байсан.Аав загнах аядсан.Иш аав минь авгайтай ламаар ном айлдуулуул ерөөл биш хараал болно шүү хойд насанд цөвтэй ч байж мэднэ.Авгайгаа биш бурхнаа тахидаг л лам байвал зүгээр биш үү гэсэн аав ч ойлгосон байх.Дуугуй л байсан.Үнэндээ авгайтай ламыг ямар лам гэдэг юм.Нутгийн хийдийн лам нар бүгд авгайтай болсон байна лээ.Гэгээнтэн минь нэг учир явдлыг нь олох байлгүй дээ.
Ингэж лам ч болоогүй сургуульд ч яваагүй ерөөсөө хэдэн жил ууланд амьдрая гээд аав ээжээсээ гуйгаад зөвшөөрүүлж чадаагүй цэргийн зарлан анх удаа аваад шууд явсан түүхтэй юмаа.Аймаг дээр ирж нөгөө сүрхий үсээ хусуулсан эгч минь аваад явсан сүүлд аав минь нутгийн уулан дээрээс хийсгэсэн гэдэг.Хүүгийнхээ үсэнд ч тэгж хүндэтгэл үзүүлдэг эцэг ховор бизээ.
Эх орноо гурван жил байсан ч гучин жил байсан ч эр цэргүүд нь манах л байх.Хүмүүс ярьдаг л юм нэг жилийн цэрэг юуч вэ гэж.Миний андууд миний онжавууд хэдэн жил ч байсан эх орноо манах аавын хүүхдүүд байсан.Бид албаа хаасан төрийнхөө эх орныхоо даалгавраар заасан хугацаанд л үүргээ биелүүлж албаа хаасан гэж би боддог.Гэхдээ гурван жилийн дэглэм энэ тэрийг яаж гүйцэхэв гэхдээ цэргийн алба бол алба л байдаг.Бид сүүлд албандаа байхад минь эр цэргийн албыг хоёр жил болгоё гэж нэг хэсэг ярихад нь хамгийн их дэмжиж гарын үсэг цуглуулж л явсан аавын хүүхдүүд шүү.Цэрэг нь цэрэг шиг дарга дарга шиг байсан зурвас үеийг би дуулж мэдэх юмаа.Цэрэг нь цэрэг шиг дарга нь дарга шиг байсан зурвас үеийн сүүлч дээр бид албаа хаасаан.
Машины тэвшин дээр газар газрын аавын хүүхдүүд дуу нь сулран суларсаар чимээгүй болон ангийн үүдээр орж явчихна.Сумаас газар газраас нэг том амьтад гарч явсаар аймаг хот гээд жижгэрч явсаар тэр шүү дээ.Сумд комиссонд орлоо.Аймгийн цэргийн штабын дарга ирчихсэн шалдлаа л тойроод яваад байлаа эгч авч үлдчих гээд болдоггүй ахаа эгчээ би явна шүү гээд нөгөө улсуудаасаа гуйгаад байдаг.Чи бол асуудалгүй хамгийн түрүүнд явна гэцгээх.За хамгийн сүүлд штабын дарга дээр очиж тэнцсэн гэсэн тамга даруулна.За чи нөхөр Чингис хааны дүрд тоглох гээд үсээ ургуулсануу л гэж байна.Тиймээ л гэлээ пад тамга дараастай аймаг дээр учирнаа хоёулаа гэлээ.Аймаг орлоо штабын дарга за Овоот руу явах уу? гэж байна.Ахаа би говьд очиж гүрвэл болмооргүй байна гэлээ.За тэгвэл би чамайг найзруугаа захиад явуулчихая Өвөрхангайн 256-р анги яв гэлээ.Гүй ээ ахаа би хот ч биш хөдөө ч биш газар очмооргүй байна гэж үнэнээ л хэллээ.Бас шийртэй эр байх нь үгэнд орохгүй ээ гүрвэлч болохгүй юу ч болохгүй гээд янзгүй харж байна яв гэж байна.Хоёр хоноод аймгийн талбай дээрээс тал тал тийш нь ачлаа ашгүй Овоотруу нэр алга.Өвөрхангайн цэргүүдийг маргааш ачна гэнэ.Бас байсангүй.За хааш нь цөлж алдаг бол ухааны юм бодож байтал нөгөө ах дуудлаа за хө би чамайг хотруу томиллоо наад үсээ засуулаарай засуулахгүй бол хот орохоосоо өмнө хоёулаа зодолдоно шүү гэж байна.Уухайн тас үсээ машиндуулж аваад хяргуулсан хонь шиг цагаан толгойтой болчихож билээ.
Тийнхүү томилогдсон ангидаа орж ирээд шууд халуун ус руу туугдаж ороод гарч ирэхдээ хэдэн хувцсаа бөөгнүүлж аваад хувцасны складруу маршилна.Дотоожноос өгсүүлээд хуу солино.Нэг нэгээр нь өмс ч зогстол нэг халамцуу нөхөр Баян-Хонгорын гөлөгнүүд байна уу? Урагшаа тав алх гэлээ.Урагшаа алхтал за гөлөгнүүд минь нутгийн нэр баастуу хаа ч явсан Хонгорын халхууд халтартаж яваагүй шүү гэж хэлээд бидэнд яг таарсан сайн хувцаснуудаас сонгож өмсгөж өгч билээ.Хожим тэр ахмад бид хоёр ёстой ах дүү болсон доо.Тэгж нэг цэрэг болсон түүхтэй.Тангарага өргөсөн шөнөөс л ах нараараа балбуулж эхлэнэ.Шалдан казармын голоор ирийтэл жагсчихсан дуртай нь ирж цохиод бүтэн хоёр сар шанаа битүү хөндүүрлээстэй явна өдөр бүр шанаа авна.Сүүлрүүгээ тоохоо болино.Тэрний хажуугаар салаа салаандаа дээгүүр гарч ирэх гэж ёвролцоно.Эхэндээ бүгд шаланд сууж байгаад сүүлрүүгээ босоо үлдэх нь үлдэж бусдаараа зүлгүүлнэ дээ.Олон эрчүүлтэй газар ганц үйлчилдэг хууль бол чадах нь чадаад чадахгүйнх нь хохь болдог тийм ганц хууль.Бэгтэр хөх зүү хөндлөн барьж үзээгүй сураагүй зэргэлдээ орныхоо он жавынхаа гутлыг нь тосолж өгч захныхаа даавууг хадуулна гутлыг нь гялалзуулдаг болохоор манай хүн ч сайхан урамтай оёно.Уулын мод урттай богинотой улс амьтан сайнтай муутай.Гоожуур нь ч байна доожоогүй нь ч хулчгар гөлөгнүүд ч байна орон шоронгийн хүнд гарууд ч байна.Ер нь миний чацуу арван найм естөнгүүд цөөхөн дандаа хорин хэдтэй булиа булиа залуус.Аргыг нь олно доо арга нь олдоно доо.Нөгөө дунд л байна гэдэг шиг дундыг бариал чимээгүй яваад байлаа.Би их ажиглалт хийдэг байсан юм.Магадгүй тэр ажиглалтынхаа хүчинд л дээшээ гарч ирсэн гэж боддог.Хэнийг яаж цохихуу сул тал нь хаанаа байна гээд энэ ер зоригтой юу үгүй юу гээд юухан хээхэн дээрээс нь олоод харчихна.Шинэ цэргүүдийн дунд барилдаан боллоо.Би ч нэг биеэр дунд зэрэгтээ л ордог байсан.Намайг харахад бол энэ ч дээ л гэмээр байсан байх.Баавгай шиг амьтад байнаа.Хүнийг нэг ямарч нөхцөлд багцаа мэдэж болдог доо.Миний шөрмөстэй гэж харж байсан арван залуу үлдэж байсан тэдний хэд нь сүүлд салаа салаандаа тодорсон юм даа.Тэр барилдаанд би тороогүй түрүүлсэн ёстой аагархаж омгорхож дийлж барилдаж түрүүлсэн юм.Жоохон айж бэргэх янзтай байсан нөхдүүдээ яг л олж харсан сул талаар нь хувцасных нь товчыг ханзалж өргөж дарж унагаж ахиж босгож ирж унагаж зүрхэнд нь шар ус хуруулж түүнээс хойш миний он жавуудаас миний өмнөөс хэн ч сөргөж байгаагүйг би бардам хэлнэ.Улсын наадмын дэвжээн дээр зодголж л явлаа.Он жавуудтайгаа олон ч зодоон хийсэн тавуулаа дайраад ирэхэд тэлээгээ эргүүлээд дунд нь босоо үлдэж байсан түүх надад би миний онжавууд мартаагүй бол хэлнэ байх.Завханы Баярцогт гээд надаас нилээн ах би хоёр цэргээс л үнэнийг хэлэхэд бэргэдэг байсан нэг нь Аргасан гээд өндөөр нөхөр улсын боксын идэрчүүдийн аврага бид гурав нэг салаа.Аргасан бид хоёр ганц гар зөрүүлээгүй.Бид гуравуулаа түрүүч болсон.Хэн хэнээсээ бэргэдэг байсан бүүр халагдахынхаа өмнө нэг зодолдох гээд би бол үзнээ л гэсэн мань хүн надад хэлсэн хоёулаа бүтэн жил зодолдоогүй явж ирчихээд одоо хоёрын хооронд гэж хэлсэн би бол эрийн хуйх байна даа чи бид хоёрын дунд дуусаагүй дурсамж болж үлдэхнэ дээ л гэж хэлсэн дээ.Үзвэл үзэх л байсан бид...Баярцогт бид хоёр харин үзэхдээ үзсэн шиг үзсэндээ.Гэхдээ хэн хэнийгээ бараагүй нэг өдөр хог цэвэрлэх гэж байгаад муудалцсан юм.Манай салаан орлогч Баярцогтод биднийг хариуцуулаад үлдээсэн юм.Үнэн дээ дарга энэ тэр байхгүй бол бид чинь ёвролцоод гөлөг нохой дээрээ тулаад ирнэ шүү дээ.Хог цэвэрлэнэ цэвэрлэхгүй гэсэн тиймэрхүү юмнаас болж хоёулаа хоёр хоёр цохилцоод салсан казарамд хоёулаа арай зодолдолгүй хэд хоног мөрлөлцөөд яваад байлаа тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэх юм бэ.Өдрийн хоолны дараа казарамдаа орж ирчихээд орлогчоосоо гуйлаа бид хоёр нойл орж тамхи татчаад ирэе гэж.Орлогчынхоо итгэлийг олчихсон орлогч нар ч гайгүй цэргүүддээ ганц нэг боломж олгодог болчихсон тийм байсан үе.Нойл ороод хоёулаа тамхилж зогсохдоо хаана зодолдохоо яриа л зогсож байж билээ.Хэн хэний маань гар жоохон чичрээстэй гэхдээ тэрийгээ мэдэгдэж болохгүй.Жорлонгын гурван банз хуу татаж унагаад туулын эрэг дээр ангиас хоёр зуугаад метр газар гол гатлаад бургас орж нэгнийгээ өлгөнө ухааны юм ярьж явтал гол үерэлцэн гатлах аргагүй.Наад эрэг дээр нь цээж нүцгэлж байгаад ёстой эр хүн шиг энэ эргээс нэг нь харина нэг нь энэ голд шидэгдэж үхнэ гэж тангарага тавьж байгаад үзсэн.Ёстой улаан галзуу хэн хэн нь цусанд бялдцан үзэж байтал Жа маань дундуур орцон салгаж чадахгүй л байсан даа.Бас муухай шүү тэр явдлаас хойш янз бүрийн зодоон харахаар баахан зүрх хальрамхай болсон доо.Харуулын цэрэг олж хараад дарга нарт мэдэгдээгүй бол юу болж төгсөхийг хэн ч таахгүй.Сахилгад гурав хонолоо хоёулаа эхний өдөр юу ч дуугааргүй хоёрдох өдөр бие биенээсээ уучлалт гуйгаад,гуравдах өдөр нь тэврэлдээд гарсан даа.Цусаараа нөхөрлөсөн эрчүүд бие биенээ ойлгож үлддэг юм гэдгийг би тэгэхэд л мэдэр ч билээ.Бусад гурван салааны нөхдийг бүгдийг нь балбана.Жагсааж зогсоож байгаад балбасан ч яасан ч дур байсан хорин гурвын салааны гурав гэж бид бас он жавуудынхаа зүрхэнд шар ус хуруулж явсаныг миний онжавууд одоо оодроогүй бол мартаагүй бизээ.
Ер нь цэрэгт нуснууд л доод оны цэргүүддээ дээрэнгүй ханддаг юм ш тээ.Гайгүй гарууд нь нэг их дээрэлхээд байхгүй шанаа өгүүл өгсөн шиг өгчихөөд явчихана.Доожоогүй юмнууд нь өдөр болгон орж ирчихээд хөөрхөн шоглоод унана.Халуудын хугацаа дууслаа бидний шинэ цэргийн хугацаа дуусахаас сар гарны өмнөөс л “бодон жагсаал” гэж юм дуулдаад сураг нь аймар л юм дуулдана.Бодонд зогссондоо хөөрхий тэгэхнээ түрүүч нар түрүүч болж халааг нь авч үлдэх нөхдөд үлдээдэг уламжлалт ярга.Ёстой үхэхээс наагуур юмнууд гарч ирээд хэд хоног хөлөө чирч явна шүү дээ.Бид ч бас халагдахдаа “бодондоо жагсаад”гээд хүүхдүүдийг уйлуулж л байлаа.Тэгэхээс өөр яахав үйлийн үрийн тойрог юм чинь.Тэгээд сайн ч муу ч муу халуудыгаа үдэж өгөөд маргаашнаас нь нуруунаас минь нээх хүнд ачаа аваад хаячихсан юм шиг цээж хөнгөрөөд нэг хэсэгтээ л итгэж өгөхгүй халуудаараа зодуулаад байж байсан нь сайхан байжуу гээд энэ тэнд хэд хэдээрээ буу халж тамхи баагуулсан шигээ эрх чөлөөтэй болцон дүү нараа хүлээгээд хэд хононо доо.Жам юм хойно.Тогооч эгч маань хэлдэг байсан юм.Халууд нь явсны дараа үлдэж байгаа цэргүүдийн бүс нь сулраад алхаа нь удаашраад ирдэг гэж.Нээрээ л тийм байсан даа.Хувцсаа яргалаад эхлэнэ.Түрүүч нарын гутлын уланд төмөр тах цементен дээр шар шар болоод дуугараад эхлэнэ.Тэрэндээ итгэж өгөхгүй талбай дээгүүр гарч байн байн хөл тавьмаар санагдаад нээрээ энэ чинь бас л сонин юм даа гэж гайхдаг байсаан.Энэ үнэн шүү.Халуудын минь үлдээсэн тэр дурсамж дуртатгал айдас хүйдэс биднээр дамжин дүү нарт минь үлдэх л ...Эр л хүний туулах ёстой зам юм даа.Эх орон гэж байгаад эр цэрэг гэж байсан цагт энэ эр улсын эр цэргийн албын өөр зуураа холбогдон үлдэх халуун халгуун дурсамж бахархал бардамлын мөнхийн тойрог хэзээ ч тасрахгүй бизээ.
Харуулд зогсож одод тоолон хонгор хонгор охидын тухай нээх уянгалгаар дуу шиг гэгээн алсын хураангуйллаас дэргэдээ юм шигээр бодон уянгалан зогсох сайхан шүү дээ.Хонгор хонгор охидоо ижий аав элгэн садан эх нутгаа эх орноо манан зогсохдоо юу эсийг бодох билээ дээ цэрэг эрс.Юу эсийг ярилцаж юу эсийг хийж алдаж онож наргиж цэнгэж гэмшиж харуусаж хөглөх билээ дээ.
Эмнэлэгт залуухан царайлаг сувилагч ирсэн өдөр бүгдээрээ нэг өдөр өвчтэй болцгоочихсон зовлон тоочоод эмнэлэгийн үүдэнд очер дараа үүсгэн зогсож л байна шүү дээ бид.Тэгээд хороон жижүүрт баригдаж галуун цуваагаар талбай хэд тойрчоод маргааш нь хашрихгүй бас л зовлон тоочоод унана.Зэрэгц камандтай байхад талбай дээгүүр бүсгүй хүн өнгөрхөд дагуулж харсаар байгаад буруу тийшээ зэрэгц болчихоод алив ухнуудаа тайчаад гэхэд талбай дээгүүр шалдан гүйж л явдагсан.Хөнжил пүүгээгээ үүрч уулаад гүйж чапа цагаантай өвлийн шөнө гадаа зогсох,хээрийн гаралтанд нэгийгээ их бууны сумнаас гал алдуулж алдчихаад хэдэн өдөр нулимстай явснаа бид мартаагүй гээд юу эс болох.Муусайн түрүүч нар л их балбуулна нэг л юм болохгүй бол салаан дарга бага даргатай харьцана.Бага дарга хариуцсан салааныхаа арай дөнгүүрүүдтэй харьцана.Тэд нь доодчуултайгаа гээд бүх юм эмх цэгц эрэмбэ дараатай.
Миний он жавууд жинхэнэ эрчүүд байсаан ямар ч юман дээр санаа нэгдэж чаддаг янз бүрийн тэмцээн уралдаанд дандаа байр эзэлдэг шөрмөстэй аавын хүүхдүүд байсан юм.Эднээрээ би ямагт бахархаж явахын учир эрийн зовлонгоо хамт эдэлж зовж жаргаж нэгэн биеийн зовлонгоо нийтийн зовлон болгож нийтийн зовлонгоо нэгэн биений зовлон жаргал болгож хамтдаа армын нэг жилийг үдсэндээ тэр юм.
Миний он жавууд миний дүү нар одоо ч надад хүндэтгэлтэй ханддаг.Муу журнууд байсан бол муу санах л байх.Тэгдэггүй юм надаар балбуулж явсан миний он жавууд миний дүү нар би та нараас хэзээ ч уучлалт гуйхгүй эр хүнд тийм ёс гэж байдаггүй юм.Чаддаг аавын хүүхдүүд байвал чадаад гараад ир гэж арми биднийг цуглуулдагыг миний он жавууд дэндүү мэднээ.Надаар зодуулж нүдүүлж юм санаж явсан бол армид гомдоорой гэж би хэлнэ.Надаар зодуулж балбуулж эр чинь сэргэж явсан бол армид баярлаарай миний дүү нар гэж би хэлнэ.Юм үнэн байхдаа л сайхан худлын сүүдэр өчүүхэн л тусвал тэр хэзээ ч үнэн байж чадахгүй.
Миний торгон цэрэг миний он жав Пүрэв-Очир чамайг би ямагт өмөөрч олон зодоон хийж торгон цэргээ торго шиг ганган явуулдаг байсны учрыг чи мэдэхүү.Учир нь чи биднээс дөрвөн зуу гаруй цэргээс хамгийн бага настай нь надаас ч дүү.Хамгийн сэргэлэн цэрэг байсан ангийн нүүрсийг азааргүй зээлийн айлууд руу борлуулж намайг мөнгөөр тасалдаггүй цэрэг байлаа.Ахлагч хүүхнүүдэд хайр зарлана манай хүн.Тэд нар нь надад ирж алтан хошуу хүргэнэ.Хариуд нь хүний хайр сэтгэлийг би захирч чадахгүй ээ л гэдэгсэн.Муусайн ахлагч хүүхнүүд тэгвэл даргад чинь хэлнээ л гэнэ.Тэгээд яахав газар авах биш.Газар авхуулахгүй байх аргаа бид бас олж дөнгөхөөс хойш.Үргэлж миний хайрыг татдаг байсан учраас би чамайг торгон цэргээ болгосон юм шүү.Алий гэтэл нь яргалсан хувцсаа чамд бэлэглэчихээд өөрөө хотод үлдэж байсны учир нь ч чамайг би торгон цэргээ гэж тоож үздэг байсных юм шүү.
Цол гуншин дэв зэргээрээ л гэхээс ямагт би онжавуудаа дарга нараас өмөөрч та нартайгаа наргиж хүүхэн ярьж хүүхэд шиг загнаж инээж хөхөрч уйтгар гунигаа хуваалцаж явсныг та нар минь мэддэг надад сайн байдаг байсанд чинь талархаж явдаг даа.Миний онжавууд бүгдээрээ миний сэтгэл зүрхэндээ нандигнаж явдаг эр сэтгэл эр цэргийн дурсамжын минь эзэд билээ.Та нарынхаа тухай илүү ихээр дурсан санах цаг ирэх байх тэр цагт нь би та нарынхаа талаар илүү халуун дотноор өгүүлнэ.Та нартайгаа хамт байсан мөч бүхнээ санахаар
Хиймортой тугандаа адилсах өглөө
Хэзээд мөдгүй ойртсоор л байна даа
Азтай дүү нартаа халаагаа өгөөд
Оройн тоондоо зогсоод л баймаараа...
Нэг л мэдэхэд хорин таван жил хорвоогийн тоосыг хөдөлгөжээ.Залуу насны омогоо дарж юмыг жоохон ухаарч ойлгох гэх болдог юм уу даа.Миний эр хүн шиг туулж ирсэн амьдралын минь товчхон түүх ийм.Гэхдээ бэлтэргийг яаж ч тэжээгээд нохой болдоггүйг хүмүүс мэднэ.Намайг яаж ч гоочлоод арлихгүй хүн чанар мөн чанараа гээхгүй гэдгийг миний анд нар мэднэ.Өнөөдөр миний эцэг эхийнхээ нөмөр нөөлгөн дор амьдрах үе дуусчээ.Өнөөдөр би эр хүн шиг үр хүүхэдтэй болж үзсэн үү үзсэн даанч...Өнөөдөр би эцэг эх үр хүүхэд ах дүү нараа ачлах цаг болсон байна.Өнөөдөр эх орныхоо сайн сайхны төлөө үг үйлдэл байдаг бол түүнийгээ хэлж хийх цаг болжээ.
Өнөөдөр миний оюун санаа уран бүтээлийн амьдрал бэлтрэг байсан үеэ өнгөрөөгөөд идэр залуу талын хөх чонын дүр төрхөө олсон тийн олз идэшээ өөрөө олж идэн эрх чөлөөтэй дураараа оюун санааны бяд омгорхол бүтээхүйн онгодоор талаа нээж талынхаа энгээр дүүлэн давхих цаг болсон байна.Би тийн дүүлэн давхихдаа илүү адармаатай илүү гүн илүү аргатай илүү хүчирхэг болж сүрэгтээ ирж нийлнэ.Би талдаа байна бас байхгүй . БАЙНА..арррХ....Аррр...ррх...Рр...рХП гүйЦЭЭВ.ГҮЙЦЭЭ
МӨНХ ТЭНГЭР ИВЭЭГ.
Мөнх хас Н.Бэгтэр
Thursday, March 8, 2012
О.Дашбалбар
Дурласан би,
***
Дурласан би,
ухаан алдатлаа бүр,
унаж үхтэлээ дурласан !
Хар багаасаа дурласан,
Хайрласан бүсгүйчүүд минь одноос олон !
Зөрж өнгөрсөн бүсгүй бүхнийг эргэж хардаг би
Зүрх минь минийх биш - Тэднийх!
Хаврын сарнай шиг ариухан охидод ч
Хал үзсэн ахимаг авгайд ч
Хамаг цогцсоороо дурлаж үзсэн,
Хаашдаа ч дурлах болно.
Орчлонгийн гоо хүүхнүүд,
Онгон зэрлэг цогцосууд
Ой мод шиг анхилуун, сарнай шиг булбарай
Тэнгис шиг шорвог, од шиг сүүмгэр,
Тэнгэр шүтээн шиг бардам, нарнаас халуун !
Эс бүхэнд чинь бид бүхэн цогцолж,
Энгүй тал, хот тосгонтойгоо багтаж,
Энэ хүүхнүүд буй биеэрээ нийслэл болж
Би тэнд хамгийн гэрэлтэй орон сууцанд амьдарч
Бас тэр бүсгүйчүүд “бурхныг ч” хөнөөх чадалтайг мэднэ.
Бугшсан “чөтгөртэй” нөхцдөгийг ч андахгүй.
Дурлалаасаа болж хамаг бие минь халуурч,
Дурлалдаа цөхрөөд хадан хясаан дээрээс үсэрсэн би ! харин дурлал намайг хөнөөгөөгүй !
Дурлалаасаа болж би буй биеэрээ мөс мэт хөлдөж, буруудахыг зөвдөхийн чинээ санаж явсан !
Охид дэндүү олон, од шиг олон !
Би даанч ганцхан, очих гэж мөн ч зүдэрнэм !
Он жилүүдтэй би дурлалын шуурганд тэмцэлдэж
Оноо алдаа минь дурлалаар хэмжигдэж,
Би,
Тэнгэр шиг уудам дурлахсан гэж
Тэнгис шиг гүн дурлахсан гэж
Тэнүүлч албин салхи шиг чөлөөтэй дурлахсан гэж
Тэгээд бас он жилүүд шиг мөнх дурлахсан гэж
Эгэл биеэ элээж ч үзлээ, бүрэлдүүлж ч явлаа.
Энэхүү орчлон миний хувьд дурлалаас бүтэж, дурлалаас эхэлсэн.
Эцсийн мөчдөө ч би дурлалтайгаа одно!
Харин одоо хэлэхэд:
Хаа эртний үлгэр домгийн шивнээ шиг
Дурлал гэж юу юм бэ?
Би мэдэхгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй !
Улаанбаатар хот. 1978.12.26
Бүсгүйчүүддээ баярын мэнд хүргэе.Намайг бүтээхүйн урам намайг оршин байхуйн үнэнээр тэтгэч бүсгүй бүрийн төлөө энэ гайхалтай яруу найрагчын гайхалтай шүлгийг зориулж байна.Морьтой болоод завтайсан бол холбоо морь холбож хөтлөөд та нарыг эрж та нарыг олж та нарын нэгэнд чинь үхтэлээ дуралмаар байна.
Хүндэтгэн ёсолсон зураач Мөнх хас Н.Бэгтэр
Дурласан би,
***
Дурласан би,
ухаан алдатлаа бүр,
унаж үхтэлээ дурласан !
Хар багаасаа дурласан,
Хайрласан бүсгүйчүүд минь одноос олон !
Зөрж өнгөрсөн бүсгүй бүхнийг эргэж хардаг би
Зүрх минь минийх биш - Тэднийх!
Хаврын сарнай шиг ариухан охидод ч
Хал үзсэн ахимаг авгайд ч
Хамаг цогцсоороо дурлаж үзсэн,
Хаашдаа ч дурлах болно.
Орчлонгийн гоо хүүхнүүд,
Онгон зэрлэг цогцосууд
Ой мод шиг анхилуун, сарнай шиг булбарай
Тэнгис шиг шорвог, од шиг сүүмгэр,
Тэнгэр шүтээн шиг бардам, нарнаас халуун !
Эс бүхэнд чинь бид бүхэн цогцолж,
Энгүй тал, хот тосгонтойгоо багтаж,
Энэ хүүхнүүд буй биеэрээ нийслэл болж
Би тэнд хамгийн гэрэлтэй орон сууцанд амьдарч
Бас тэр бүсгүйчүүд “бурхныг ч” хөнөөх чадалтайг мэднэ.
Бугшсан “чөтгөртэй” нөхцдөгийг ч андахгүй.
Дурлалаасаа болж хамаг бие минь халуурч,
Дурлалдаа цөхрөөд хадан хясаан дээрээс үсэрсэн би ! харин дурлал намайг хөнөөгөөгүй !
Дурлалаасаа болж би буй биеэрээ мөс мэт хөлдөж, буруудахыг зөвдөхийн чинээ санаж явсан !
Охид дэндүү олон, од шиг олон !
Би даанч ганцхан, очих гэж мөн ч зүдэрнэм !
Он жилүүдтэй би дурлалын шуурганд тэмцэлдэж
Оноо алдаа минь дурлалаар хэмжигдэж,
Би,
Тэнгэр шиг уудам дурлахсан гэж
Тэнгис шиг гүн дурлахсан гэж
Тэнүүлч албин салхи шиг чөлөөтэй дурлахсан гэж
Тэгээд бас он жилүүд шиг мөнх дурлахсан гэж
Эгэл биеэ элээж ч үзлээ, бүрэлдүүлж ч явлаа.
Энэхүү орчлон миний хувьд дурлалаас бүтэж, дурлалаас эхэлсэн.
Эцсийн мөчдөө ч би дурлалтайгаа одно!
Харин одоо хэлэхэд:
Хаа эртний үлгэр домгийн шивнээ шиг
Дурлал гэж юу юм бэ?
Би мэдэхгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй !
Улаанбаатар хот. 1978.12.26
Бүсгүйчүүддээ баярын мэнд хүргэе.Намайг бүтээхүйн урам намайг оршин байхуйн үнэнээр тэтгэч бүсгүй бүрийн төлөө энэ гайхалтай яруу найрагчын гайхалтай шүлгийг зориулж байна.Морьтой болоод завтайсан бол холбоо морь холбож хөтлөөд та нарыг эрж та нарыг олж та нарын нэгэнд чинь үхтэлээ дуралмаар байна.
Хүндэтгэн ёсолсон зураач Мөнх хас Н.Бэгтэр
Tuesday, March 6, 2012
Бүсгүй хүний тухай онол
/эсээ/
Бүсгүй хүний тухай миний онол бол бүсгүй хүний уян тансагын тухай байгалийн онолтой зөрчилдөөгүй онол юм аа.Байгаль надад мэлмий заяасан би харсан.Байгаль инээмсэглэж байна.Бүсгүй хүний гайхамшигт ид шидийн агуу их гоо сайхны өмнө нэгэнтээ мэхийюү.Хөгжмөө явуулчих.Тэгээд чангалчих би үгээр бүжиглэе.Би гоо сайхан яруу алдрын дууг чадлаараа дуулая.Надад “дугтуй дүүрэн өвөл”-ийг,надад дугтуй дүүрэн зун намар хаврыг бэлэглэсэн бэлэглэхээр зэхэж буй бүсгүй бүрийн бүсгүй хүн бүрийн төлөө би дээд өнгөөр дуулая.Надад бүсгүй хүний тухай,байгаль анхны томъёог нь өөрт нь оноогоод өгчихсөн юм,таван томъёо байна.Би энэ таван томъёогоор бүсгүй хүний тухай бодлого зохиож боддог юм.Хариуг нь өөртөө баталдаг юм.Баталсан хариугаа баталдаг юм.Ерөөс алив юм тулгууртай эхлэх цэгтэй байдаг.Тэр тулах цэг... Гүр Нямдоржийн Нүцгэн хөлийг чинь өгсүүлэн дээш харсаар Нүгэлд би дасмуй....гэж гайхамшиг,билгийн нүд тэр нүдэнд туссан гоо үзэсгэлэнгийн гялбааг ингэж илэрхийлэхээс өөр боломжгүй юм.Боломжтой юм.Би бол хөлийн чинь шагайнаас...гээд хэлэх байсан.Би бол тэгж хэлнэ.Тэр гялбаа хөлийн шагайнаас нь эхэлдэг юм.Гүр их хүн бүүр хөлийнх нь улнаас харж чадсан бүр хөл дор нь байгаа газрын гүнээс нь харж чадсан хэрэг.Харин би тэр хоёрын дундах цэгийг олж харсан юм.Үүгээрээ Нямдорж намайг зуу давж би Нямдоржийг нэг давсан юм.Давж харсан юм.Харин байгаль бол байгалийн юмыг байгаа чигээр нь байлгахаар л бүтээсэн байдаг.Түүнийг л байгалаас нь харж чадаж байхын тулд би байгалаас нь харахыг хичээдэг.Зөв хэлбэртэй шагайтай бүсгүй хүн зөв ч явдаг сайхан ч бүсгүй байдаг.Өгсүүлэн дээш харсаар өгүүлэе би.Тулах цэгээс нь эхлэе.”Надад тулах цэг өг тэгвэл би дэлхийг эргүүлчихэе”,”Архимед чи тэнэг толгой архи байхад тулах цэгээр яана гэж” аль альнийх нь зөв.Зөв учраас байгалийн оноож өгсөн тэр тулах цэгээс нь эхлэн харсаар хүйсэн дээр нь ирмү.Бүсгүй хүний хүйс бол би хэлж байсан ахиад хэлэе.Салхины бүжиг торгон элснээ хөлбөржихүйн илбэ,тэнгэрийн гүн цээлийн уудам,далайн төв мэт ер буй бүхний эрчист шидэт тарнийн зурлага буюу.Хоёр томъёо бодлоо.Би урлаг шиг ярихуу урлагтай ярихуу.Аль алинаар нь ярия.Байгальтай ярия.Шүлэг урт байх тусмаа байгальгүй болдог гэж хэн хэллээ.Би байгальтай байлгахын тулд байгалаас нь ярия.Товчхон ярия.Ярьж явсаар мээмнийх нь товчин дээр ирлээ.Байгаль эхийн эгнэшгүй санаа энгүй тууривал,сац бишрэл төрөгдөх тод хоёр нүд цээжнээс нь намайг ширтэх,гоо охид дэргэдүүр минь зөрөх гял цал болсон хувцасных нь цаанаас цээж түрэн товойх хоёр мээмнийх нь гэгээ мэлмий зуран өнгөрөхийг манай Д.Нямдоржийн
Харанхуйд цээжний чинь хос үзэм
хазаад авмаар ойрхон....
Хүршгүй бүхэн хичнээн амттай!
Үүгээрээ Д.Нямдорж байгалаас нь харж байгальтай хэлж чадсан юм надаас нэг давж харсан юм.Энэ шүлгийг уншчих тэгээд миний хэлэх гээд байгааг ойлгоно байх.Нэмээд хэлэе.Мээмний товчинд их учир байдаг.Бүсгүй хүний мээмний товч улирлын өнгийг дагаж өөрчлөгдөж байдаг яг тийм ийм гэсэн өнгөтэй гэж харахад үнэхээр хэцүү.Тиймээс л өнгөнийх нь учрыг толгойгоо гашилтал бодоод бодоод тогтсон өнгөн дээр очиж болдоггүй л юм даа.Их хэцүү гэхдээ миний нэг харсан юм бол жирэмсэн бүсгүйн мээмний товчноос гэрэл цацарч харагддаг юм.Инээмсэглэл бүсгүй хүн бол байгалийн инээмсэглэл сайхан муухай ямарч байлаа гэсэн бүсгүй хүн инээмсэглэж л байвал юу сайхан тэр сайхан харагддаг.Инээмсэглэлээрээ л бүсгүй хүн өөрийгөө илэрхийлж байдаг.Сайхан инээдэг бүсгүйн сэтгэл ямагт сайхан сэтгэл байдаг.Өгсүүлэн дээш харж явсаар нүдэн дээр нь ирмү.Гол нь үнэн байх хэрэгтэй байдаг бүр цаанаасаа,хуурмаглал хийрхэлийн гялбаа тусаагүй тийм нүд тийм нүдийг харахаар зураач хүний нүд гялбадаг юм зурмаар үнсмээр санагддаг юм даа.Нүд их юмыг хэлж өгдөг.Тунгалаг нүдтэй бүсгүй хүн тунгалага ухаантай байдаг юм.Тийм нүд би харсаан...Энэ хүрээд миний бүсгүй хүний тухай онол гоо сайхны тухай гоо сайхан бодол минь дуусч байна.Гэхдээ дуусаагүй ээ...Эцэст хэлэхэд бүсгүй хүний бүсгүй хүн гэсэн утгандаа хүрдэг нас бол хорин хоёр нас нь гэж би боддог.Аяс аясаар боловсорсон хоёр мээм нь аяс аясаар жинхэнэ хэлбэрээ олсон байдаг юм.Тиймээс л Бэгтэр энэ хорвоо дээр хорин хоёртой бүсгүй хүнийг жирэмсүүлэхээс өөр тийм гайхамшигтай юм байдаггүй юм гэж хэлээд байдаг чинь тэр болой.
Хас Бэгтэр
/эсээ/
Бүсгүй хүний тухай миний онол бол бүсгүй хүний уян тансагын тухай байгалийн онолтой зөрчилдөөгүй онол юм аа.Байгаль надад мэлмий заяасан би харсан.Байгаль инээмсэглэж байна.Бүсгүй хүний гайхамшигт ид шидийн агуу их гоо сайхны өмнө нэгэнтээ мэхийюү.Хөгжмөө явуулчих.Тэгээд чангалчих би үгээр бүжиглэе.Би гоо сайхан яруу алдрын дууг чадлаараа дуулая.Надад “дугтуй дүүрэн өвөл”-ийг,надад дугтуй дүүрэн зун намар хаврыг бэлэглэсэн бэлэглэхээр зэхэж буй бүсгүй бүрийн бүсгүй хүн бүрийн төлөө би дээд өнгөөр дуулая.Надад бүсгүй хүний тухай,байгаль анхны томъёог нь өөрт нь оноогоод өгчихсөн юм,таван томъёо байна.Би энэ таван томъёогоор бүсгүй хүний тухай бодлого зохиож боддог юм.Хариуг нь өөртөө баталдаг юм.Баталсан хариугаа баталдаг юм.Ерөөс алив юм тулгууртай эхлэх цэгтэй байдаг.Тэр тулах цэг... Гүр Нямдоржийн Нүцгэн хөлийг чинь өгсүүлэн дээш харсаар Нүгэлд би дасмуй....гэж гайхамшиг,билгийн нүд тэр нүдэнд туссан гоо үзэсгэлэнгийн гялбааг ингэж илэрхийлэхээс өөр боломжгүй юм.Боломжтой юм.Би бол хөлийн чинь шагайнаас...гээд хэлэх байсан.Би бол тэгж хэлнэ.Тэр гялбаа хөлийн шагайнаас нь эхэлдэг юм.Гүр их хүн бүүр хөлийнх нь улнаас харж чадсан бүр хөл дор нь байгаа газрын гүнээс нь харж чадсан хэрэг.Харин би тэр хоёрын дундах цэгийг олж харсан юм.Үүгээрээ Нямдорж намайг зуу давж би Нямдоржийг нэг давсан юм.Давж харсан юм.Харин байгаль бол байгалийн юмыг байгаа чигээр нь байлгахаар л бүтээсэн байдаг.Түүнийг л байгалаас нь харж чадаж байхын тулд би байгалаас нь харахыг хичээдэг.Зөв хэлбэртэй шагайтай бүсгүй хүн зөв ч явдаг сайхан ч бүсгүй байдаг.Өгсүүлэн дээш харсаар өгүүлэе би.Тулах цэгээс нь эхлэе.”Надад тулах цэг өг тэгвэл би дэлхийг эргүүлчихэе”,”Архимед чи тэнэг толгой архи байхад тулах цэгээр яана гэж” аль альнийх нь зөв.Зөв учраас байгалийн оноож өгсөн тэр тулах цэгээс нь эхлэн харсаар хүйсэн дээр нь ирмү.Бүсгүй хүний хүйс бол би хэлж байсан ахиад хэлэе.Салхины бүжиг торгон элснээ хөлбөржихүйн илбэ,тэнгэрийн гүн цээлийн уудам,далайн төв мэт ер буй бүхний эрчист шидэт тарнийн зурлага буюу.Хоёр томъёо бодлоо.Би урлаг шиг ярихуу урлагтай ярихуу.Аль алинаар нь ярия.Байгальтай ярия.Шүлэг урт байх тусмаа байгальгүй болдог гэж хэн хэллээ.Би байгальтай байлгахын тулд байгалаас нь ярия.Товчхон ярия.Ярьж явсаар мээмнийх нь товчин дээр ирлээ.Байгаль эхийн эгнэшгүй санаа энгүй тууривал,сац бишрэл төрөгдөх тод хоёр нүд цээжнээс нь намайг ширтэх,гоо охид дэргэдүүр минь зөрөх гял цал болсон хувцасных нь цаанаас цээж түрэн товойх хоёр мээмнийх нь гэгээ мэлмий зуран өнгөрөхийг манай Д.Нямдоржийн
Харанхуйд цээжний чинь хос үзэм
хазаад авмаар ойрхон....
Хүршгүй бүхэн хичнээн амттай!
Үүгээрээ Д.Нямдорж байгалаас нь харж байгальтай хэлж чадсан юм надаас нэг давж харсан юм.Энэ шүлгийг уншчих тэгээд миний хэлэх гээд байгааг ойлгоно байх.Нэмээд хэлэе.Мээмний товчинд их учир байдаг.Бүсгүй хүний мээмний товч улирлын өнгийг дагаж өөрчлөгдөж байдаг яг тийм ийм гэсэн өнгөтэй гэж харахад үнэхээр хэцүү.Тиймээс л өнгөнийх нь учрыг толгойгоо гашилтал бодоод бодоод тогтсон өнгөн дээр очиж болдоггүй л юм даа.Их хэцүү гэхдээ миний нэг харсан юм бол жирэмсэн бүсгүйн мээмний товчноос гэрэл цацарч харагддаг юм.Инээмсэглэл бүсгүй хүн бол байгалийн инээмсэглэл сайхан муухай ямарч байлаа гэсэн бүсгүй хүн инээмсэглэж л байвал юу сайхан тэр сайхан харагддаг.Инээмсэглэлээрээ л бүсгүй хүн өөрийгөө илэрхийлж байдаг.Сайхан инээдэг бүсгүйн сэтгэл ямагт сайхан сэтгэл байдаг.Өгсүүлэн дээш харж явсаар нүдэн дээр нь ирмү.Гол нь үнэн байх хэрэгтэй байдаг бүр цаанаасаа,хуурмаглал хийрхэлийн гялбаа тусаагүй тийм нүд тийм нүдийг харахаар зураач хүний нүд гялбадаг юм зурмаар үнсмээр санагддаг юм даа.Нүд их юмыг хэлж өгдөг.Тунгалаг нүдтэй бүсгүй хүн тунгалага ухаантай байдаг юм.Тийм нүд би харсаан...Энэ хүрээд миний бүсгүй хүний тухай онол гоо сайхны тухай гоо сайхан бодол минь дуусч байна.Гэхдээ дуусаагүй ээ...Эцэст хэлэхэд бүсгүй хүний бүсгүй хүн гэсэн утгандаа хүрдэг нас бол хорин хоёр нас нь гэж би боддог.Аяс аясаар боловсорсон хоёр мээм нь аяс аясаар жинхэнэ хэлбэрээ олсон байдаг юм.Тиймээс л Бэгтэр энэ хорвоо дээр хорин хоёртой бүсгүй хүнийг жирэмсүүлэхээс өөр тийм гайхамшигтай юм байдаггүй юм гэж хэлээд байдаг чинь тэр болой.
Хас Бэгтэр
Saturday, March 3, 2012
Дашбалбарын Индрад
НҮДЭН (ЭСЭЭ)
Бийрээ бариад нүдээ нээхүй дор оюун санаанд минь буусан дүрээс агшин алдалгүй холдохын тулд галзууртлаа ажилламаар санагддаг.Будаг бийрээ нялж байгаад гавал дотуур минь гаран дóíäуур минь татаад байгаа гялбааг зотон даавуун дээр агшин алдалгүй буулгах л хэрэгтэй байдаг...Зүрхэн дундуур минь сэтгэл дотуур минь гялбаа татаад байна... Үл дуулдах авиаг дүрслэн харуулах гэх аваас үл дуулдахуйн дуулдахуйг дүрслэн харуулах гэх болмуй.Тийн дүрслэн л харуулах гэх аваас дүрслэхүйн дүрслэхүйг харуулах нь.Ямар нэгэн үл дуулдах авиаг ямар нэгэн үл үзэгдэх дүрсээр дүрслэн харуулж болох болох гэх аваас...Нэнд өгүүлэхүйн учиг задаруун нэнд өгүүлмүү.
Тэнгэрийн дор тэнгэрээс нь нэг бийрийн татлаг дутуу барин бийрэлюу.Ертөмций дээр цас унах,одод бүрэлзэх,сарны гэрэл гол дотрох чулууд руу жин жин нэвтрэх,өвсний анир газрын ахуйгаас алдрахыг харах,нам гүмээс нам гүмийг мэдрэх гээд мэдэрч чадах л юм бол мэдрэгдэггүй сайхан гэж хаа ч байхгүй ээ.Байгаль сэрэх юмаа сэрэх бөлгөө.Тиймийн тул бидэнд баахан дулхин мэлмий заяадаг юм уу даа.Нэг ийм явдал байжихуу даа.Хар багадаа би сарыг онох гэж орой болгон сарлуу чулуу шиддэг хүүхэд байсан юм.Болдоггүй юм гэж загнаад байхад зүтгээд байдаг зөрүүд хүүхэд байж л дээ.Арга ядахдаа аав минь том сар зураад за миний хүү үүнийг л онож байвал сарыг онож байна гэж итгүүлээд пингийн хаалган дээр хадчихаад чулуу нүүлгүүлдэг байж л...Одоо бодоход онодогч байсан юм уу үгүй ч юм уу.Ямартаа ч жинхэнэ сарыг онох гэж байна гэж бодоод шиддэг байсан байлгүй.Хожим аавыгаа нутаглуулж ирчихээд тэр пин одоо ч бий. Нээх том сар зурчихаад өдөржингөө уйлж билээ.Тэр нулимс үнэн зүрхний харуусал ухаарлын нулмис байсаан...Одоо би сар луу харахаар нэг тийм гуниг төрөөд байдаг юм.Аавынхаа халуун хайрыг санагалзаад уйлчих гээд байдаг юм.Яаах гэж ч тэгж бүтэшгүй юм руу зүтгээд байдаг байсан юм.Гэнэ сэргүйдээ гэнэ сэрж болдог хорвоо юм уу даа.Үүнийг тодлон чигийг барин өгүүлэх гээд бас би чиний аавыг аав шиг минь тийм гэнэхэн хүн байсан болов уу даа гэж боддог юм.Алаг энэхэн хорвоогийн бөөрөн дээр аав л ээжтэйгээ явахаас өөр жаргал гэж ер байдаг ч юм уу даа.Миний аавын хамгийн хайртай яруу найрагч Очирбатын Дашбалбар байсан юм.Овог нь адил болоод ч тэгдэг байсан юм уу.Хэлсэн үг нийтлэл сонин дээр гарсан бүүр дээр үеийн шүлгүүд номнууд гээд.Аав минь унших дуртай номнуудаа номын сангийнхаа хамгийн дээд талд тавьдаг,ааваас зөвшөөрөл авч бид уншдаг байж билээ.
Тэнд Очирбатын Дашбалбарын номууд одоо ч тэр хэвээрээ байгаа.Дээр үеийн бичиг хэргийн хавтас байсан юм дагуудаа би тод санаж байна.Ногоовтор эрээн туяатай шар хавтас ногоон цэнхэр хавтас,чирнээлэн ягаавтар гэхдээ хөх хавтас,бор сааралдуу гээд хатуу хавтсан дунд Баабарынх нэг,морины тухай нэг хавтас,уран зохиол өгүүлэгийн нэг хавтас,шүлгийн нэг хавтас,бөхийн нэг хавтас, түүхэн зургийн хайчилбарын ярилцлага,дурсамж гээд нилээд олон хавтас байдаг юм.Хамгийн сонин нь аав минь Хонгор нутгийн Галуут сумын харъяат морь шинжээч зураач миний анхны багш хуурай дүү Батболдоороо би ч одоо дөрөвдүгээр ангийн нусгай байсан юм уу даа.Миний зургийн дэвтрийг харчаад энэ чинь зураач болох хүнүү гэж урам өгөхөд миний сүжрэх гэж най байхгүй шөнө өвөрт нь унтаад салахгүй шүү дээ.Тэгээд нэг хавтсан дээр сурагч чирнээлэн нөгөө алдартай цагаан үзгээрээ ЧОНО зуруулсан юм.Би хараад л яаж ингэж зурдаг байнаа гэж гайхаад сууж байснаа тодорхой санаж байна. Тэгсэн аав минь тэр хавтсан дотроо аавын чинь бүх хэлсэн үг нийтлэл ярилцлага шүлгүүдийг хийсэн байсныг би сүүлд зургаа,долдугаар ангидаа мэдсэн,уншдаг байж билээ.Сонин шүү тэр үед юугаа бодох вэ дээ. Өнгөрсөн зун л салхи оруулж эмхэлж цэгцэлж байхдаа сонин л юм даа заавал энэ хавтсан дотор хийдэг нь гэж бодсон шүү...Аав минь биднээр байнга шүлэг цээжлүүлнээ сайн цээжилвэл ээжийг чинь найрч байгаад чихэр өгнө шүү гэнэ. Уухайн тас л уралдаад цээжлэнэ биз дээ.Бэгтэр хамгийн түрүүнд цээжилнээ.
Надад мөн чанар л буй аваас тэр нь хүн чанар л...
Намар би гунихгүй байж эс чадна,зүрх минь буй!
Нас талийж,өвгөрч буйгаа ч мэднэм,хүн чанар л...
Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар үе үе гэрэлтүүлж....эсвээс “Би талын хөх чоно”...гээд би даанч санахгүй байна.Энэ тэндээс ухаад олчихож болох байх л даа.Даан ч үнэн юм хүүрнэх гээд байгаа учраас тэгж төвдөх сэтгэл надад алга.Энэ шүлгийг уншсаар байгаад Бэгтэр чононд хайртай болчихсон юм. Аавд ч мөн тийм байсан байгаад чоно зуруулсан хавтсандаа... Зен Рун гуай Аким абугайг “та бол миний чонын багш шүү” гэж хэлсэн гэдэг.Чиний аав бол миний монголын миний “гүн ухааны чонын багш” шүү дээ.Гүн ухааны ойлгоорой.Тиймээс л Бэгтэр ГҮН УХААНЫ ЧОНО гэж хэлээд байдаг чинь тэр.Энэ үг бол аавтай чинь холбоотой юм аа.Би үнэндээ чоныг муу хэлсэн хүнд яснаасаа дургүй дотроос минь нэг тийм чонын архираан хатгаад босч ирэх гээд байдаг юм. Аавыг чинь хайрлаж хүндэлж дурс ч явдаг болохоор нь хоёр найздаа зориулж гүн ухааны чоно гэж юм бичих....Энэ хоёрыг жоохон эх оронч сэтгэлгээтэй яруу найрагч ухаантай юм байж чадах юм уу гэж хардаг учраас тэгж бичиж байхгүй юу.Тиймээс л чухам чоно шиг нохой олж харах гэж сумын төвийн бүх нохойг шинжиж явсаар оюуны байгууламжынхаа чонон дүр төрхийг бий болгох гэж хичээж явах вэ дээ.Чонон ухаантай болохоороо Бэгтэр иймэрхүү юм бодож явдаг юм шүү гэдгээ би чоно шиг нэг хэлчихэе болно биз дээ.
Эргээд дээрх яриандаа ороё.
Тэнгэрлэг эх орон минь минь таньдаа мөргөмүү
Тэнд энд хэвтэх чулуунд чинь үнэн оршдогт итгэмү
Амьд яваа минь таны таалал гэмү
Аугаа эх орон тандаа би өдөр бүхэн мөргөмүү... гэх бас өөр шүлэг зөндөө олныг уншнаа...
Тусгаар тогтнол чамайг тунхаглан зарлана гээд... Д.Пүрэвдорж гуайн шүлгийг уншина гэх юм уу.
Бас найман зууны тэртэйгээс...Арабын шилтгээнийг цаламдсан... гээд юу гэдэгч билээ хэний ч шүлэг билээ одоо бүгд мартагджээ...Санаж буй ахуйгаас...
Өвчин зовлонд нэрвэгдэж тартагтаа тулавч
Өнө мөнхийн тэнгэр шиг бай,чи Өрөөл бусдад тоогдохоо байж,мартагдавч
Өндөр тэнгэр дээр чинь цэлийж буйг бүү март...гээд нэг амьсгаагаар шахуу дуржигнуулж хаяад ах дүү нарынхаа горьдсон харцан дор ааваасаа чихэр гарддаг л байлаа би. Миний хурдан цээжилдэг арга бол мөр бадгаар нь биш бүхэлд нь уншсаар байгаад цээжилчихдэг байсан юм.Чадаж байгаа юмыг чинь одоо яалтай.Ёстой чихэр горьдсон хүүхдийн сэтгэлээр уншдаг байсан байх даа хөөрхий.Одоо бол...Иймэрхүү л номын гэгээ найргийн уянгад шүтсэн хөдөөгийн нэг буйдхан айл байлаа манайх.
Өглөө болгон эртлэн босч
Өндөр тэнгэрийг эгцлэн харж бай
Уужмын саруул хутагаараа
Ухаан санааг чинь цэлмээх болно...Энэ бас л үгчилж буйхгүй байх шиг байна. Тарина шиг шүлэг байдаг бол энэ л шүлэг.Энэ шүлэг аавын минь насан туршийн мөрдлөгөө болгосон,тарни мэт шүтэж явсан шүлэг гэдгийг би харин тэнгэрийн дор баталнаа.
Бэгтэр хар багаасаа олон ном уншаад ийм эргүү хойлог болцон юм ш тээ.Хойлог болоогүй бол хонио хариулаа л амар явахгүй юу.Хонины ээлжинд дандаа номтой явнаа уншина.Номын амтанд орно гэж ёстой тэр байсан байхдаа.Ямар сайндаа хариулж явсан хонь номноосоо нүдээ салгаад харахад ор сураггүй шүү.Бахардаж унатлаа гүйгээд олохгүй аргаа ядан гэрлүүгээ явахдаа хонио хойд харын ард орхичлоо гэж хэлэедээ гээд зориг шулуудаад ирэхэд аль хэзээний ирээд хотолцон ёстой бөгс улайлгана.Хонь өөр зүгээс би өөр зүгээс морилж байсан тохиолдол мөн ч олон байсан даа хөөрхий гэж.Манайд ганц тэсдэггүй юм лаа.Оройд бөөн хэрүүл зодоон болж байж хоёр хүний дунд нэг лаа аав ээж хоёр дундаа,ах эгч нар томчууд нь тэгээд нэг нэгийг асаандаа бараг.Би төрсөн ахтайгаа.Намайг чинь дээрэлхээд салахгүй унтаач л гээд байна гүрийгээд байна.Аав ээж байхад арай зодохгүй маргааш нь гадаа уулзвал хоёулаа бараг барилцах юм болно.Манайх шиг тийм их номтой айл одоо ч хөдөө ховор байх даа.Тухайн үедээ арай гайгүй нь Ардын эрх сонин байсан юм уу би мэдэхгүй юм.Сүүлд Өдрийн сонин энэ тэр дээр гарсан түүхэн зураг сэлт,уншууртай сэтгүүртэй болгоныг аав ээж хоёр минь үр хүүхэддээ уншуулна гэж төрөл төрлөөр ангилан хайчилбар хийдэг байсан нь одоо нөгөө муу хужаа яблокны хайрцаар дүүрсэн хэд хэдээрээ хураалттай байдаг юм.Одоо ч бид бас тийм л хэвээрэй.Зургадгаар ангид байсан юм боловуу.
Аавын чинь,арай өөр нүдээр “Оддын аялгуу”,”Гэрэлт хайр”,”Бурхны мэлмий” гээд уншаад биширсэн гэж юу гэхэв ёстой агуу агуу.Би аавын чинь шүлгүүдийг анхлан өлөн чоно мэт дайрч давшлан уншаад тийн олз идэш олон идсэний агуу баясгаланд автаж билээ.Анимаа энэ тэр гээд ёстой ер бусын тэгээ л тэр дотроос чинь ер бусын үгүүдийг нь түүж байгаад найруулж өгнө шүү дээ.Тэгээд муу охидруу уяртал нь уйлтал нь захиа цувуулах шиг болно.Ямар сайндаа байрны баньд нар өөш хө чиний захиа энэ надаас чамд навчнаас цэцгэнд гэдгээс арай өөр байх шиг байна шүү.Маньдаа захиа бичиж өгөөч гэж шална даа.Тэр үед чинь бид өглөөний боорцогны тал өдрийн хоолны талаар гээд хөөрхөн наймаа хийнээ.Боорцгооруу хоолооруу л гэнэ.
За яахын бэ л гэнэ.Тэгж муу сумын төвийн бор охидыг ёстой бид хошигруулж явсан түүхийг одоо олон хүн гэрчилнээ.Чухамхүү тэр номнуудаас л би нэг тийм сонин одоо яруу найргийн ч гэх нь одоо надад ахдах байх ямар ч байсан тийм нэг яруу найраглаг мэдрэмж авсан юм даг.Долдугаар ангид сумын хөдөлмөрчдын дунд яруу найргийн уралдаан зарласан байна гэж байрны найз минь чи орооч гэж хэллээ.
Би ч бас нэг шүлэг биччихвэл биччихмээр байсан шиг болоод байгаа юм.Очиж зарлал харлаа зарлал юу байхав дээ удирдамж л юм даа холбооны үүдэнд байна.Холбоо гэснээс би сумынхаа холбоогоор амьдралдаа ганц шагайгаагүйгээ ноднин мэдчээд орсондоо хөөрхий.За тэгээд нэг шүлэг бичмээр болоод явчихлаа шүү. Аа ямар эд нар юм унших юм биш үсрээ л монгол хэл уран зохиолын багш шүүнэ биз өөр яадаг юм ухааны юм бодоод манай уран зохиолын багш ч бас юм унших биш гэх шүү юм бас бодоод нөгөө ер бусын номнуудаасаас л найруулж байгаад уншчих юм ухааны маадгар байлаа.Тэгэхнээ харин аймгаас мэргэжлийн том яруу найрагч ирж шүүнэ гэх шуум сум даяар шуурч байна.Мэргэжилийн шүү.Хөөрхийдөө муу бяцхан суурин минь...Тэгээд хүн юм байна бодно биз дээ.Аа тэр аймар мундаг амьтан чинь мэдэж байгаа.Ёстой болохгүй юм байна хүний юмнаас туулаа гээд загнах биз гээд өөрөө бичихээр шийдлээ орой тэмцээнтэй гурван шүлэг унших ёстой байдаг. Хичээлээ гурвын завсарлагаанаар пялж өгөөд шүлэг бичих л гэж тэр шүү юм хуна.Байрандаа ирж цүнх номоо тавьчихаад үзэг дэвтэр хоёроо аваад аа найзтайгаа дээд хүрэнлүү гараад шидчихлээ шүү.Жинхэнэ яруу найргийг хүмүүсээс тасарч байж бичдэг юм байна гэсэн ойлголттой.Хадны дор суугаа л үзээд байлаа даа.Бардаггүй ээ гурван шүлэг яаж бичих юм бэ.Нөгөө номнуудаасаа бол тууж болохгүй гэсэн хатуу итгэл үнэмшилтэй...Бичсэн дээ чааваас миний анхны шүлэг би яг харж бичих гээд инээд хүрээд сууж байна.Ичихгүй бичлээ шүү.
Өр зүрхнээ халуу шатааж
Өнөд орших яруу алдрын дуулал минь
Хорвоогийн хөрснөөс аргамжаатай надад
Хань минь байж намайг зовоогооч
Дуугаа хадаан замхрахуй
Дуулим хорвоог цуурайндаа шингээж Энэхэн хорвоод намайг
Эгнэгт орших увьдсандаа багтаагаач....инээд хүрээд бас нулимс зангираад бичиж чадахгүйнээ...
Наадамд гуравт орсоон шагнал аваад тайзнаас буугаад ирэхэд минь ах эгч хоёр минь миний дүү ёстой өөр шүлэгтэй юм байна гээд үнсэхэд нь их баяралсаан тэгээд хөдөө би уйлаад байна.Хөдөө гэртэй очиход аав ээж хоер минь цагаан хивс дэвсэх нь холгүй хүлээж авсанлд үнэхэээр их баярласааан...................за уучлаарай жоохон уйлчлаа..........за одоо зүгээрээ гэхдээ л бас уйлах гээд байна.Энэ үнэндээ миний анхны шүлэг аавын чинь номыг уншаад төрсөн сэтгэгдлээ бодож байгаад бичсэн юм.Уйлаад болохгүйнээ.................... Ингэсгээд дуусагамаар байна гэхдээ арай болоогүйээ.
За гадаа гарч сайхан уужирчаад нүүр гараа угаачаад суугаад бичиж байна.Гадаа бараг өглөө болчихжээ.Шөнжингөө сууж бичлээ.Дэргэд минь хэн ч алга хүн байсан бол аягүй бол уйлахгүй ч байсан байж магадгүй хүн гэдэг ганцаараа л байхдаа тийм үнэн байж чаддаг юм уу мэдэхгүймдаа. Түүнээс л хойш би чинь хол ойрдоо нэртэй яруу найрагч болчихсон юм шүү дээ хэ хэ.Гүй ээ энэ улсад чинь хүртэл ирж уралцаж байсан түүхтэй.Энэ шүлгийн эхийг чамд өгнөө би.Дараачаас нь би их том яруу найрагч болоод эхэллээ хэ хэ.Арван жилд байранд хүүхдүүдэд баахан боов шоов ирнэ.Надад ирэхгүй аавын минь өлсөх юу ч бишээ.Миний хүү ном эрдэмдээ л шамд гэсэн товчхон үгтэй захиатай баахан шүлэг янз бүрийн утга зохиолын нийтлэл шүүмж ирдэг байсан юм одоо бодоод байхад хүүгээ яруу найрагч болно гэж тэгдэг байсан юм байлгүй.Тэрэнд нь одоо ямагт баярлаж явдаг даа.Тэр үед чинь л энэ Галсаа,Аюур энэ тэрийн чинь тухай хөдөө хотгүй цуурдаг байлаа.Цуурах юу байхав дээ муу аав минь л надад сонингоос авснаа явуулдаг байсан юм.Тэгэхэд чинь л жинхэнэ Галсаагаар өвчилж хоёр үг холбоод мэт сэт болоод явчихана шүү бас хөөрхөн байсан байгаа биз.Тэр үедээ л би чинь нөгөө алдарт Амраг бүсгүйгээ бичсэн гэж байгаа хэ хэ.Хүн хэн ч байж болноо гагцхүү эцэг эхийнхээ дэргэд л хүн явах ёстой юм байдаг юм байна.Би аавыгаа зурах гэж зөндөө үзсээн даанч...нүдийг минь нулимс хаагаад зурж болдоггүй юм байна лээ.Тэр нулимсныхаа утгыг магадгүй нэгэнт цагт олвол би аавынхаа хөргийг зурах юм байна гэж бодсон чамд ч бас тийм мэдрэмж төрдөг байх. Гэхдээ би аавын чинь идэр залуудаа дээл өмсөөд мод түшээд сайхан инээмсэглэн авхуулсан тэр зургийг заавал зурнаа дандаа тэгж боддог юм.Яагаад ч юм тэр л дүр зургаараа надад харагдаад байдаг юм. Гэхдээ танай аав чинь бидний гэр бүлийнхэний нэгэн хайрлаж хүндэтгэдэг яруу найрагч байсан гэдгийг заавал би энд хэлэхийг хүсэж байна.Энд би ЧОНЫН багшийнхаа тухай чонон сэтгэхүйгээр ярих нь илүүц биз. Зүгээр л бидний аав ээжийн ах эгч нарын минь миний монголын хайртай яруу найрагчийн охинд л энэ эсээгээр дамжуулан,зориулан хэлж байгаа зүйл минь энэ. Өөр хэнд ч биш байх тусмаа тэр үнэн байдаг юм шүү л гэж би чамд хэлэх гэсэн юм. Ийм ийм учир юмны учгаас л дээр наадам дээр гуйж түйж байж ороод өвчтэй солиотойгоороо дуудуулж тийм үг,тийм шүлэг зориуд хэлж уншсан юм аа.Тэрнээс Бэгтэр авын нохойн баас шиг наадамд оролцдоггүй аавын хүү.Хэн ч ойлгохгүй байг л дээ хамаагүй. Ойлгуулаад ч яах юм билээ.Ойлгоод ч яах юм билээ.Тэр шүлэгт нэг ийм мөр бий. Эх орончын хийсвэр бус тэмцэл үгүйлэгдсэн энэ эринд
Бийрээ бариад нүдээ нээхүй дор оюун санаанд минь буусан дүрээс агшин алдалгүй холдохын тулд галзууртлаа ажилламаар санагддаг.Будаг бийрээ нялж байгаад гавал дотуур минь гаран дóíäуур минь татаад байгаа гялбааг зотон даавуун дээр агшин алдалгүй буулгах л хэрэгтэй байдаг...Зүрхэн дундуур минь сэтгэл дотуур минь гялбаа татаад байна... Үл дуулдах авиаг дүрслэн харуулах гэх аваас үл дуулдахуйн дуулдахуйг дүрслэн харуулах гэх болмуй.Тийн дүрслэн л харуулах гэх аваас дүрслэхүйн дүрслэхүйг харуулах нь.Ямар нэгэн үл дуулдах авиаг ямар нэгэн үл үзэгдэх дүрсээр дүрслэн харуулж болох болох гэх аваас...Нэнд өгүүлэхүйн учиг задаруун нэнд өгүүлмүү.
Тэнгэрийн дор тэнгэрээс нь нэг бийрийн татлаг дутуу барин бийрэлюу.Ертөмций дээр цас унах,одод бүрэлзэх,сарны гэрэл гол дотрох чулууд руу жин жин нэвтрэх,өвсний анир газрын ахуйгаас алдрахыг харах,нам гүмээс нам гүмийг мэдрэх гээд мэдэрч чадах л юм бол мэдрэгдэггүй сайхан гэж хаа ч байхгүй ээ.Байгаль сэрэх юмаа сэрэх бөлгөө.Тиймийн тул бидэнд баахан дулхин мэлмий заяадаг юм уу даа.Нэг ийм явдал байжихуу даа.Хар багадаа би сарыг онох гэж орой болгон сарлуу чулуу шиддэг хүүхэд байсан юм.Болдоггүй юм гэж загнаад байхад зүтгээд байдаг зөрүүд хүүхэд байж л дээ.Арга ядахдаа аав минь том сар зураад за миний хүү үүнийг л онож байвал сарыг онож байна гэж итгүүлээд пингийн хаалган дээр хадчихаад чулуу нүүлгүүлдэг байж л...Одоо бодоход онодогч байсан юм уу үгүй ч юм уу.Ямартаа ч жинхэнэ сарыг онох гэж байна гэж бодоод шиддэг байсан байлгүй.Хожим аавыгаа нутаглуулж ирчихээд тэр пин одоо ч бий. Нээх том сар зурчихаад өдөржингөө уйлж билээ.Тэр нулимс үнэн зүрхний харуусал ухаарлын нулмис байсаан...Одоо би сар луу харахаар нэг тийм гуниг төрөөд байдаг юм.Аавынхаа халуун хайрыг санагалзаад уйлчих гээд байдаг юм.Яаах гэж ч тэгж бүтэшгүй юм руу зүтгээд байдаг байсан юм.Гэнэ сэргүйдээ гэнэ сэрж болдог хорвоо юм уу даа.Үүнийг тодлон чигийг барин өгүүлэх гээд бас би чиний аавыг аав шиг минь тийм гэнэхэн хүн байсан болов уу даа гэж боддог юм.Алаг энэхэн хорвоогийн бөөрөн дээр аав л ээжтэйгээ явахаас өөр жаргал гэж ер байдаг ч юм уу даа.Миний аавын хамгийн хайртай яруу найрагч Очирбатын Дашбалбар байсан юм.Овог нь адил болоод ч тэгдэг байсан юм уу.Хэлсэн үг нийтлэл сонин дээр гарсан бүүр дээр үеийн шүлгүүд номнууд гээд.Аав минь унших дуртай номнуудаа номын сангийнхаа хамгийн дээд талд тавьдаг,ааваас зөвшөөрөл авч бид уншдаг байж билээ.
Тэнд Очирбатын Дашбалбарын номууд одоо ч тэр хэвээрээ байгаа.Дээр үеийн бичиг хэргийн хавтас байсан юм дагуудаа би тод санаж байна.Ногоовтор эрээн туяатай шар хавтас ногоон цэнхэр хавтас,чирнээлэн ягаавтар гэхдээ хөх хавтас,бор сааралдуу гээд хатуу хавтсан дунд Баабарынх нэг,морины тухай нэг хавтас,уран зохиол өгүүлэгийн нэг хавтас,шүлгийн нэг хавтас,бөхийн нэг хавтас, түүхэн зургийн хайчилбарын ярилцлага,дурсамж гээд нилээд олон хавтас байдаг юм.Хамгийн сонин нь аав минь Хонгор нутгийн Галуут сумын харъяат морь шинжээч зураач миний анхны багш хуурай дүү Батболдоороо би ч одоо дөрөвдүгээр ангийн нусгай байсан юм уу даа.Миний зургийн дэвтрийг харчаад энэ чинь зураач болох хүнүү гэж урам өгөхөд миний сүжрэх гэж най байхгүй шөнө өвөрт нь унтаад салахгүй шүү дээ.Тэгээд нэг хавтсан дээр сурагч чирнээлэн нөгөө алдартай цагаан үзгээрээ ЧОНО зуруулсан юм.Би хараад л яаж ингэж зурдаг байнаа гэж гайхаад сууж байснаа тодорхой санаж байна. Тэгсэн аав минь тэр хавтсан дотроо аавын чинь бүх хэлсэн үг нийтлэл ярилцлага шүлгүүдийг хийсэн байсныг би сүүлд зургаа,долдугаар ангидаа мэдсэн,уншдаг байж билээ.Сонин шүү тэр үед юугаа бодох вэ дээ. Өнгөрсөн зун л салхи оруулж эмхэлж цэгцэлж байхдаа сонин л юм даа заавал энэ хавтсан дотор хийдэг нь гэж бодсон шүү...Аав минь биднээр байнга шүлэг цээжлүүлнээ сайн цээжилвэл ээжийг чинь найрч байгаад чихэр өгнө шүү гэнэ. Уухайн тас л уралдаад цээжлэнэ биз дээ.Бэгтэр хамгийн түрүүнд цээжилнээ.
Надад мөн чанар л буй аваас тэр нь хүн чанар л...
Намар би гунихгүй байж эс чадна,зүрх минь буй!
Нас талийж,өвгөрч буйгаа ч мэднэм,хүн чанар л...
Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар үе үе гэрэлтүүлж....эсвээс “Би талын хөх чоно”...гээд би даанч санахгүй байна.Энэ тэндээс ухаад олчихож болох байх л даа.Даан ч үнэн юм хүүрнэх гээд байгаа учраас тэгж төвдөх сэтгэл надад алга.Энэ шүлгийг уншсаар байгаад Бэгтэр чононд хайртай болчихсон юм. Аавд ч мөн тийм байсан байгаад чоно зуруулсан хавтсандаа... Зен Рун гуай Аким абугайг “та бол миний чонын багш шүү” гэж хэлсэн гэдэг.Чиний аав бол миний монголын миний “гүн ухааны чонын багш” шүү дээ.Гүн ухааны ойлгоорой.Тиймээс л Бэгтэр ГҮН УХААНЫ ЧОНО гэж хэлээд байдаг чинь тэр.Энэ үг бол аавтай чинь холбоотой юм аа.Би үнэндээ чоныг муу хэлсэн хүнд яснаасаа дургүй дотроос минь нэг тийм чонын архираан хатгаад босч ирэх гээд байдаг юм. Аавыг чинь хайрлаж хүндэлж дурс ч явдаг болохоор нь хоёр найздаа зориулж гүн ухааны чоно гэж юм бичих....Энэ хоёрыг жоохон эх оронч сэтгэлгээтэй яруу найрагч ухаантай юм байж чадах юм уу гэж хардаг учраас тэгж бичиж байхгүй юу.Тиймээс л чухам чоно шиг нохой олж харах гэж сумын төвийн бүх нохойг шинжиж явсаар оюуны байгууламжынхаа чонон дүр төрхийг бий болгох гэж хичээж явах вэ дээ.Чонон ухаантай болохоороо Бэгтэр иймэрхүү юм бодож явдаг юм шүү гэдгээ би чоно шиг нэг хэлчихэе болно биз дээ.
Эргээд дээрх яриандаа ороё.
Тэнгэрлэг эх орон минь минь таньдаа мөргөмүү
Тэнд энд хэвтэх чулуунд чинь үнэн оршдогт итгэмү
Амьд яваа минь таны таалал гэмү
Аугаа эх орон тандаа би өдөр бүхэн мөргөмүү... гэх бас өөр шүлэг зөндөө олныг уншнаа...
Тусгаар тогтнол чамайг тунхаглан зарлана гээд... Д.Пүрэвдорж гуайн шүлгийг уншина гэх юм уу.
Бас найман зууны тэртэйгээс...Арабын шилтгээнийг цаламдсан... гээд юу гэдэгч билээ хэний ч шүлэг билээ одоо бүгд мартагджээ...Санаж буй ахуйгаас...
Өвчин зовлонд нэрвэгдэж тартагтаа тулавч
Өнө мөнхийн тэнгэр шиг бай,чи Өрөөл бусдад тоогдохоо байж,мартагдавч
Өндөр тэнгэр дээр чинь цэлийж буйг бүү март...гээд нэг амьсгаагаар шахуу дуржигнуулж хаяад ах дүү нарынхаа горьдсон харцан дор ааваасаа чихэр гарддаг л байлаа би. Миний хурдан цээжилдэг арга бол мөр бадгаар нь биш бүхэлд нь уншсаар байгаад цээжилчихдэг байсан юм.Чадаж байгаа юмыг чинь одоо яалтай.Ёстой чихэр горьдсон хүүхдийн сэтгэлээр уншдаг байсан байх даа хөөрхий.Одоо бол...Иймэрхүү л номын гэгээ найргийн уянгад шүтсэн хөдөөгийн нэг буйдхан айл байлаа манайх.
Өглөө болгон эртлэн босч
Өндөр тэнгэрийг эгцлэн харж бай
Уужмын саруул хутагаараа
Ухаан санааг чинь цэлмээх болно...Энэ бас л үгчилж буйхгүй байх шиг байна. Тарина шиг шүлэг байдаг бол энэ л шүлэг.Энэ шүлэг аавын минь насан туршийн мөрдлөгөө болгосон,тарни мэт шүтэж явсан шүлэг гэдгийг би харин тэнгэрийн дор баталнаа.
Бэгтэр хар багаасаа олон ном уншаад ийм эргүү хойлог болцон юм ш тээ.Хойлог болоогүй бол хонио хариулаа л амар явахгүй юу.Хонины ээлжинд дандаа номтой явнаа уншина.Номын амтанд орно гэж ёстой тэр байсан байхдаа.Ямар сайндаа хариулж явсан хонь номноосоо нүдээ салгаад харахад ор сураггүй шүү.Бахардаж унатлаа гүйгээд олохгүй аргаа ядан гэрлүүгээ явахдаа хонио хойд харын ард орхичлоо гэж хэлэедээ гээд зориг шулуудаад ирэхэд аль хэзээний ирээд хотолцон ёстой бөгс улайлгана.Хонь өөр зүгээс би өөр зүгээс морилж байсан тохиолдол мөн ч олон байсан даа хөөрхий гэж.Манайд ганц тэсдэггүй юм лаа.Оройд бөөн хэрүүл зодоон болж байж хоёр хүний дунд нэг лаа аав ээж хоёр дундаа,ах эгч нар томчууд нь тэгээд нэг нэгийг асаандаа бараг.Би төрсөн ахтайгаа.Намайг чинь дээрэлхээд салахгүй унтаач л гээд байна гүрийгээд байна.Аав ээж байхад арай зодохгүй маргааш нь гадаа уулзвал хоёулаа бараг барилцах юм болно.Манайх шиг тийм их номтой айл одоо ч хөдөө ховор байх даа.Тухайн үедээ арай гайгүй нь Ардын эрх сонин байсан юм уу би мэдэхгүй юм.Сүүлд Өдрийн сонин энэ тэр дээр гарсан түүхэн зураг сэлт,уншууртай сэтгүүртэй болгоныг аав ээж хоёр минь үр хүүхэддээ уншуулна гэж төрөл төрлөөр ангилан хайчилбар хийдэг байсан нь одоо нөгөө муу хужаа яблокны хайрцаар дүүрсэн хэд хэдээрээ хураалттай байдаг юм.Одоо ч бид бас тийм л хэвээрэй.Зургадгаар ангид байсан юм боловуу.
Аавын чинь,арай өөр нүдээр “Оддын аялгуу”,”Гэрэлт хайр”,”Бурхны мэлмий” гээд уншаад биширсэн гэж юу гэхэв ёстой агуу агуу.Би аавын чинь шүлгүүдийг анхлан өлөн чоно мэт дайрч давшлан уншаад тийн олз идэш олон идсэний агуу баясгаланд автаж билээ.Анимаа энэ тэр гээд ёстой ер бусын тэгээ л тэр дотроос чинь ер бусын үгүүдийг нь түүж байгаад найруулж өгнө шүү дээ.Тэгээд муу охидруу уяртал нь уйлтал нь захиа цувуулах шиг болно.Ямар сайндаа байрны баньд нар өөш хө чиний захиа энэ надаас чамд навчнаас цэцгэнд гэдгээс арай өөр байх шиг байна шүү.Маньдаа захиа бичиж өгөөч гэж шална даа.Тэр үед чинь бид өглөөний боорцогны тал өдрийн хоолны талаар гээд хөөрхөн наймаа хийнээ.Боорцгооруу хоолооруу л гэнэ.
За яахын бэ л гэнэ.Тэгж муу сумын төвийн бор охидыг ёстой бид хошигруулж явсан түүхийг одоо олон хүн гэрчилнээ.Чухамхүү тэр номнуудаас л би нэг тийм сонин одоо яруу найргийн ч гэх нь одоо надад ахдах байх ямар ч байсан тийм нэг яруу найраглаг мэдрэмж авсан юм даг.Долдугаар ангид сумын хөдөлмөрчдын дунд яруу найргийн уралдаан зарласан байна гэж байрны найз минь чи орооч гэж хэллээ.
Би ч бас нэг шүлэг биччихвэл биччихмээр байсан шиг болоод байгаа юм.Очиж зарлал харлаа зарлал юу байхав дээ удирдамж л юм даа холбооны үүдэнд байна.Холбоо гэснээс би сумынхаа холбоогоор амьдралдаа ганц шагайгаагүйгээ ноднин мэдчээд орсондоо хөөрхий.За тэгээд нэг шүлэг бичмээр болоод явчихлаа шүү. Аа ямар эд нар юм унших юм биш үсрээ л монгол хэл уран зохиолын багш шүүнэ биз өөр яадаг юм ухааны юм бодоод манай уран зохиолын багш ч бас юм унших биш гэх шүү юм бас бодоод нөгөө ер бусын номнуудаасаас л найруулж байгаад уншчих юм ухааны маадгар байлаа.Тэгэхнээ харин аймгаас мэргэжлийн том яруу найрагч ирж шүүнэ гэх шуум сум даяар шуурч байна.Мэргэжилийн шүү.Хөөрхийдөө муу бяцхан суурин минь...Тэгээд хүн юм байна бодно биз дээ.Аа тэр аймар мундаг амьтан чинь мэдэж байгаа.Ёстой болохгүй юм байна хүний юмнаас туулаа гээд загнах биз гээд өөрөө бичихээр шийдлээ орой тэмцээнтэй гурван шүлэг унших ёстой байдаг. Хичээлээ гурвын завсарлагаанаар пялж өгөөд шүлэг бичих л гэж тэр шүү юм хуна.Байрандаа ирж цүнх номоо тавьчихаад үзэг дэвтэр хоёроо аваад аа найзтайгаа дээд хүрэнлүү гараад шидчихлээ шүү.Жинхэнэ яруу найргийг хүмүүсээс тасарч байж бичдэг юм байна гэсэн ойлголттой.Хадны дор суугаа л үзээд байлаа даа.Бардаггүй ээ гурван шүлэг яаж бичих юм бэ.Нөгөө номнуудаасаа бол тууж болохгүй гэсэн хатуу итгэл үнэмшилтэй...Бичсэн дээ чааваас миний анхны шүлэг би яг харж бичих гээд инээд хүрээд сууж байна.Ичихгүй бичлээ шүү.
Өр зүрхнээ халуу шатааж
Өнөд орших яруу алдрын дуулал минь
Хорвоогийн хөрснөөс аргамжаатай надад
Хань минь байж намайг зовоогооч
Дуугаа хадаан замхрахуй
Дуулим хорвоог цуурайндаа шингээж Энэхэн хорвоод намайг
Эгнэгт орших увьдсандаа багтаагаач....инээд хүрээд бас нулимс зангираад бичиж чадахгүйнээ...
Наадамд гуравт орсоон шагнал аваад тайзнаас буугаад ирэхэд минь ах эгч хоёр минь миний дүү ёстой өөр шүлэгтэй юм байна гээд үнсэхэд нь их баяралсаан тэгээд хөдөө би уйлаад байна.Хөдөө гэртэй очиход аав ээж хоер минь цагаан хивс дэвсэх нь холгүй хүлээж авсанлд үнэхэээр их баярласааан...................за уучлаарай жоохон уйлчлаа..........за одоо зүгээрээ гэхдээ л бас уйлах гээд байна.Энэ үнэндээ миний анхны шүлэг аавын чинь номыг уншаад төрсөн сэтгэгдлээ бодож байгаад бичсэн юм.Уйлаад болохгүйнээ.................... Ингэсгээд дуусагамаар байна гэхдээ арай болоогүйээ.
За гадаа гарч сайхан уужирчаад нүүр гараа угаачаад суугаад бичиж байна.Гадаа бараг өглөө болчихжээ.Шөнжингөө сууж бичлээ.Дэргэд минь хэн ч алга хүн байсан бол аягүй бол уйлахгүй ч байсан байж магадгүй хүн гэдэг ганцаараа л байхдаа тийм үнэн байж чаддаг юм уу мэдэхгүймдаа. Түүнээс л хойш би чинь хол ойрдоо нэртэй яруу найрагч болчихсон юм шүү дээ хэ хэ.Гүй ээ энэ улсад чинь хүртэл ирж уралцаж байсан түүхтэй.Энэ шүлгийн эхийг чамд өгнөө би.Дараачаас нь би их том яруу найрагч болоод эхэллээ хэ хэ.Арван жилд байранд хүүхдүүдэд баахан боов шоов ирнэ.Надад ирэхгүй аавын минь өлсөх юу ч бишээ.Миний хүү ном эрдэмдээ л шамд гэсэн товчхон үгтэй захиатай баахан шүлэг янз бүрийн утга зохиолын нийтлэл шүүмж ирдэг байсан юм одоо бодоод байхад хүүгээ яруу найрагч болно гэж тэгдэг байсан юм байлгүй.Тэрэнд нь одоо ямагт баярлаж явдаг даа.Тэр үед чинь л энэ Галсаа,Аюур энэ тэрийн чинь тухай хөдөө хотгүй цуурдаг байлаа.Цуурах юу байхав дээ муу аав минь л надад сонингоос авснаа явуулдаг байсан юм.Тэгэхэд чинь л жинхэнэ Галсаагаар өвчилж хоёр үг холбоод мэт сэт болоод явчихана шүү бас хөөрхөн байсан байгаа биз.Тэр үедээ л би чинь нөгөө алдарт Амраг бүсгүйгээ бичсэн гэж байгаа хэ хэ.Хүн хэн ч байж болноо гагцхүү эцэг эхийнхээ дэргэд л хүн явах ёстой юм байдаг юм байна.Би аавыгаа зурах гэж зөндөө үзсээн даанч...нүдийг минь нулимс хаагаад зурж болдоггүй юм байна лээ.Тэр нулимсныхаа утгыг магадгүй нэгэнт цагт олвол би аавынхаа хөргийг зурах юм байна гэж бодсон чамд ч бас тийм мэдрэмж төрдөг байх. Гэхдээ би аавын чинь идэр залуудаа дээл өмсөөд мод түшээд сайхан инээмсэглэн авхуулсан тэр зургийг заавал зурнаа дандаа тэгж боддог юм.Яагаад ч юм тэр л дүр зургаараа надад харагдаад байдаг юм. Гэхдээ танай аав чинь бидний гэр бүлийнхэний нэгэн хайрлаж хүндэтгэдэг яруу найрагч байсан гэдгийг заавал би энд хэлэхийг хүсэж байна.Энд би ЧОНЫН багшийнхаа тухай чонон сэтгэхүйгээр ярих нь илүүц биз. Зүгээр л бидний аав ээжийн ах эгч нарын минь миний монголын хайртай яруу найрагчийн охинд л энэ эсээгээр дамжуулан,зориулан хэлж байгаа зүйл минь энэ. Өөр хэнд ч биш байх тусмаа тэр үнэн байдаг юм шүү л гэж би чамд хэлэх гэсэн юм. Ийм ийм учир юмны учгаас л дээр наадам дээр гуйж түйж байж ороод өвчтэй солиотойгоороо дуудуулж тийм үг,тийм шүлэг зориуд хэлж уншсан юм аа.Тэрнээс Бэгтэр авын нохойн баас шиг наадамд оролцдоггүй аавын хүү.Хэн ч ойлгохгүй байг л дээ хамаагүй. Ойлгуулаад ч яах юм билээ.Ойлгоод ч яах юм билээ.Тэр шүлэгт нэг ийм мөр бий. Эх орончын хийсвэр бус тэмцэл үгүйлэгдсэн энэ эринд
Газар шорооныхоо төлөө тэмцэж явсан ганцаардсан чоныг та нар ойлгох хэрэгтэй гэж...
Хэн ч мэдэхгүй байг л дээ. Хэн ч мэддэггүй юм шиг байг л дээ хамаагүй.
Тэр хэлсэн үгэнд...”Тэрбээрийн эх орончын дуу хоолой хойшид ч улам ихээр дурсагдаж.Жинхэнэ эх орончдын,жинхэнэ яруу найрагчдын зүрх сэтгэлд дүрэлзсээр байх болох болохыг би биш түүх батлана”. Хэмээн бий. Түүх бол баллахаа баллаж тотодгохоо тотодгодог жамтай.Энэ бол байгалийн шалгарал. ГҮН УХААНЫ ЧОНЫН...газар шорооныхоо төлөө...Энэ бол хорвоо дээр омог бардам амьдрахуйн утга учир.Энэ бол хүн шиг хүн эх оронч шиг эх оронч,яруу найрагч шиг яруу найрагч эцэг шиг эцэг байсны байж чадсаны үргэлжлэл... Агуу аавын Агуу охин юм билээ чи.Агуу явахаа чи мэднэ гэдгийг чинь,тийм гэдгийг чинь ч би нүднээс чинь хараад л шууд мэдсэн тиймээс би энэ эсээг ийн нэрлэтүгэй!.
Мөнх хөх тэнгэрийн дор
Мөнхөд андлан явтугай
2012.03.01 08:08 Шинийн наймны билэгт сайн өдөр уламжлан бас уламжлаад нэхэмжлэн бас нэхэмжлээд бичиж бараглан дуусгавай.
Мөнх хас Н.Бэгтэр
Subscribe to:
Posts (Atom)