Биеэ угаадаггүй бэлгэвч хэрэглэдэггүй /шудрага шулуун гэдгээр нь ухаараарай таминь/ бэлэг танхай монгол билээ би. Би халхын хавтгай дээр ханаа дугуйлсан хаан /халхын хавтгайн хаан нь ч эзэн нь/ монгол билээ.Билээ би Бэгтэр. Хэдэн үг. Үг хэдийг сүнгнүүлээдхэе. Цохон дундуур чинь. Аяа налгар монгол сайхан эх орондоо нартын жамыг элээж л явна даа. Жилийн дөрвөн улиралдаа жинхэнэ монгол би тааваараа аж төрнөм зээ. Чүү. Эрүү боруу харцаганээ шигүүрхэндээ хүчтэй дээ.
Эр хүний хийморь болсон эрмэг сайхан хүлэг морьдынхоо талаар хүүрнэе л дээ. Ай хө уяач хүний жаргалыг уургаггүй та нар яаж мэднэм. Уудам сайхан монгол хэлээрээ цээл уужуухан гүйлгээд чахалзуураар чинь уранхан хуйвдаад. Гавлын чинь амыг нааш нь эргүүлээд өгөе.
Зээ хө. Миний хэдэн морьд болбоос газар газраас цус сэлбэсэн. Унаарт эцэхгүй уяанд нухлууртай уралдаанд хурдтай нь даанч бахтайсан. Би бээр цагийн хөх салхинд гандаа нь үгүй хэдэн жил морь уяахдаа. Айраг түрүү олныг түүж отон метаал олныг цуглуулсанаа тоочиж яааж барна. Тоочиж барая даа би. Тоочмуй.
Халхын хавтгайн өнцөг булан, булан өнцөгөөс цуглуулсан хүлэг морьдынхоо өнгө зүс айль аяга, төрх байцаас нь овоо хэдэн жил морь шинжсэн хүн шиг ярия л даа. Амгай зуузайг аманд чинь хийж байгаад ангайлгаж байгаад нас шүдэнд чинь тохирууланхан.
Ай хө морь уяна гэдэг чинь монгол философь. Филсофь байхгүй юу философь. Өглөө сүргэлж гарахаас авхуулаа л. Жилийн дөрвөн улирал туж дэргэд нь байж, хариулга маллагааг нь тохируулж байж, наадам наргианд давхих эсэх нь хурдан удаан байх зэрэг цөм нэгэн жилийн арга ажиллагааны нарийн нандин философь ухаан, гүн учиг дээрээс зүйн тохируулахаас хамаарчихам. За ингэж байгаам. Нар цухуйвуу үгүй юу. Дээлээ хөөргөж бүсэлж авангуутаа л. Унийн толгойноос цаг тооны цаглабараа шүүрч аваад баруун гарын долоовор хуруугаа түй норгож аваад төдөн оны төдөний өдөр тийм буулттай /лусын буулт/ г.м тийм тийм өдөр /хурьцахуй, хүртэхүй/ бас гэхэм. Нартай, бороотой, салхитай шуургатай, өвстэй, идэштэй, сөлтэй, сөлгүй, өнтэй, өнгүй, мөн тэхэм. Нарийн шүү дээ. Хаагуур хаагуур адгуулахуу? Хаагуур хаагуур бэлчээрлээд хаана оруулж хаана хонуулах уу? гээд асуудлын нарийн нандин ажиллагааг зохирууланхан цохицууланхан...
Бодож бясалгаж, чөдөртэй, чөдөргүй, тушаатай,тушаагүй,аргамжаатай,
За цааш нь зэл сунгаж уяа уртсагасан шиг ярия л даа. Тэр жил нэг овооны наадам болдог юм. Тэрэн дээр морь шинжин явж байтал. Нэг давжаа хээр морь жижиг биетэй юм аа. Бага залуу насандаа жоохон гашуун нясуун өвснөөс болоод оёгдсон юм уу гэхээр арай биш ер аятайхан харагдаад болдоггүй. Гэм нь үүдэн хоёр шүд нь орсгой жоохон алцан алхаатай, шүдийг нь болиё гэхэд алхааг нь засаж болмоор санагдаад болдоггүй. Аятайхан оролдвол жороо ч сурчмаар юм шиг. Аа асуулаа удам сударыг нь судаллаа. Овоо юм дуулдаж байна. Хурдны угшилтай нутгийн үрээ байна аа. Төв дэлгэр нутгийн. Уаа наймаа хөөрөө тохирч нөгөө муу үрээгээ ч ногтоллоо. Одоо хүртэл миний нэг итгэлт морь байгаам надтайгаа л адилхан хөгширч явна даа. Сайхан ч жороолно. Жороо морьдын уралдаанд дээгүүр өнгөөр халамцуухан л давхиж ирдэг агтдаа. За тэхэм манай баруун аймгийн угшилтай уг гарал нь Увс нь аймгийн Зүүньговхон сумынх. Хоёр үрээ. Улаан хүрэн, нүүртэй одоо цогтой дэл ихтэй тэрийгээ байнга сэгсэрч явамхай. Ороонго өвсөнд дуртай амьтан таарчихам, өмнөөс бас толгой өргөмтгэй хазаарт сэвгэр нохойгоорсон бол овоо цор цор дуутай баригадын наадам сумын наадам гээд хэдэн хэдэн түрүүтэй тэрэндээ бардам. Хүнээрсэн бол хоёр үгний холбоо таван үгний таацаантай тийм нэг бас л миний хайртай адгуус л даа. Нөгөө нь гэвэл болбоос уу нүд дүүрэн биетэй шинж дүрэмдэн буулгаваас бага залуу наснаас баал цэх хянуур явдалт хий багатай газрын орны тавилттай нам намба алхаатай тэрэндээ хийдэл тун бага шар хонгор зүсмийн. Хянуур давхиатай гараа сайтай бариа тааруу гэхдээ ганц хоёр овоолгоны наадамд түрүүтэй сүрхий амьтаан. Би уяач хүний хувиар одоо бодохом. Алийн болгон дов дошин дээрээ уралдахав. Юм үзэж нүд тайлаад ирэг гээд хойд зүгийн Чита мужруу танил орос уяачдаа жоохон давхил оруулаадах гээд өнгөрсөн намар явуулсан юм.За мөн л чиг шугам яваад байгаа ш тээ.
Уяач миний уг нутгийн гарвалтай сүргийн дундаа харвалзай сүр дүр ихтэй сэвхийсэн сайхан шарга морь нэг бий дээ. Удам угсаа сайтай яалтгүй л хурдан адуу. Уяа сойлго унаа уналганд би байнга л унахам л итгэлт хүлэг минь байгаам. Урд баруун хөлөндөө удмын хурдтай тэрүүгээрээ газар тамгалсан байх мөрт нь мөн ч уранхансан. Хүнээрсэн бол тийм уран гартай тэрүүгээрээ уран зураг зурдаг ч гэх юм уу. Түүгээр нь би сүргийнхээ мөрийг даран олно шүү дээ. Адуун адуун дундаа агтын дээд гэж бий. Тийм агт морьдын минь яалт ч гүй мөөн.
Тэгжихүй надад гурван гайгүй шүдлэн үрээ бий. Хардаг юм. Соёолон суугаад буруу сор суучихгүй бол гайгүй нүүр улайлгачмааргүй хөөрхий нялх амьтас даа. Нутаг холдохгүй Хөтөлийнх нүүртэй сартай нэг хар хүрэн үрээ би их хайртай. Алсдаа яггүй юм дуулгана гэж боддог. Боддог учраас олон үгээр яахав. Олон үгээр яаахуу. Аа бужигнаантай бужигнаан дээрээ будаантай хөөрхөн амьтан. Энэ туул голынх. Нарийн сайхан янцгаана...
Туулийн хөндийх л дөө. Халиун морь байна хачин сэтгэхүйтэй. Харин унаж унан харихуйяа бас л сэтгэлийн минь утсыг хөндөгч уудам саруул санаат заяаны ухаант хүлэг буюу. Бас л нэг хөндийнх үлэмжийн сайхан янзцгаалттай. Үнэхээр сайн үүлэн ягаан мориндоо ташуур нэгэнтэй өгвөл ч өвөлгүй зун зунгүй намар намаргүй хавраар нааш цааш галигуулах би дуртай.
Орхон аймгаас олж ирсэн онгодтой бор шүдлэн минь хязааландаа онгодтой соёолондоо согоотой хавчигтай хавчигдалгүй их насандаа ирэн золгохын ерөөл бодон сайныг санаж явнам л. Энэ л аймгийн хангалын голоос гарвалтай хангал сайхан хүлэг нэг байнаа. Байлгүй яахам. Уян зөөлөн. Усан махбодийн шинжит буй. Сэтгэлийн ороноор нь шинжвэл зүрх сэтгэл сайтай нь тэр нь нүдний тунгалгаас харагдана. Давхар уяанд түүртэхгүй. Даанч сайхан хүний нөхөр хүлэг эрдэнэ минь ээ.
Ар өврөөс нь эхэлхүү. Өврөөс нь эхлэе хангайгаас. Гурван сайхан амьтан байна. Эртний Хархорумын тууриас тэр жил хоёр үрээ авсан юм. Хээр алаг зүсмийн давжаа биетэй. Дөрвөн мөчиндөө тэнцүү хурдтай. Ойрын зайд муу. Алсдаа яалт ч гүй хурдан тийм нэг хүлэг морь байна. Есөн ердэнийн эх орондоо эртний сайхан ерөөлөөр учирсансан. Удаахь нь халтар зүсмийн хайрч тангарах гэх зантай ч цаанаа уян зөөлөн уналганд сайн хөлдөө хийтэй хүзүүндээ бяртай нь хоёр. Дагуух нь Бат-Өлзийнх улаан хонгор зүсмийн уужим сайхан явдалтай урд насандаа лам юм уу гэрийн үнэнч нохой байсан болов уу гэж би боддог юм.Ялгаагүй л бас миний хол ойрдоо эрэл суралд унадаг эрдүү сайхан эрэмгий тэмүүлэмгий хүлэгээ.
Ар сайхан хангайгаас л гэхэд ээ миний уургийн морь, цээж өндөр толгой сэвгэр нарийн улаан хээр морь уранхан амьтан даа. Согсоо нь гурван жилийн хур өвс мэт. Гурван овооны уулзах дээрээс харан шинжвээс өвөл зунгүй оноотой орно унаган махаа алдахгүй салтаа уужим тэр нь бөгсөндөө бяртай өгсүүр замд сайн гэсэн үг.Азрагасан бол нилээд гүймхээ азрага байх байсан даа.Ээ бас уурга юүгээ заланхан унаж явахад биед түшүүртэй ханилгаа сайтай хал үзэж халуун чулуу долоосон хүлэг минү зээ. Минү зээ. Тав зургаан жил дэл сүүлийг нь аваагүй юм. Бүдэн буурал зүсмийн бас л жүүжүү мөнгөн дөрөө даранхан хатируулж явахад жаргалтайн дэлгэр монголын жаргалын сайхаан.Тийн буй хур дэлтэй сүмбэн зээрд морь. Сүрхий давхилтай зээрийн шинжит зэгзийсэн хурдан нь гуниггүй баярын ерөөл буй заа.
Хөвсгөл их далайн зүгээс бас буй.Тарган хонгор морь таатай амьтан даа. Илүү дутуу муу зангүй байгаараа л сайхан буянтай амьтан сан. Сүргийн дундаа намба заасан нь сүрхий ихийг үгүүлэх мэт мэлхий язгуурт буй. Тэр нь аливаад ухаалаг хашир ханддагаас харагдана. Алсын барианд аргагүй л айрагдах армаг юм. Бас л барьцгүй бухах захгүй зантай. Зантай захгүй эрэмгий эр хонгор явдалтай. Явдал дундаа будилаантай. Будилаан дундаа хулжаатай. Хулжаан дундаа хурдтай. Зүсийг нь тогтоон харах хэцүү жилийн дөрвөн улиралдаа жир бусаар хувиладаг нэг амьтан бий шүү надад. Мөн болбаасуу таван цагаан зүсмийн биеийн хийц нь дунд гарын мөнгөн аяга шиг. Зүрх муутайн шинжүү алив наадамд их л хөөрүү. Уяа нь орчвол ч бас л адтай дамшигдаа. Бас нэгэн буй. Адайр ааштай. Ая эвийг нь олох ч бас хэцүү хэцүү. Наанаа тийм ч цаанаа холын бодолтой дор намба суудалтай бидэрт хүлэгийнхээ авьяаст билэг хурданд аргагүй сайхан итгэдэг дээ. Бас л нэгэн буй хадган цэнхэр судалтай дайвар бор үрээг дажгүй харайх боловуу гэж хоёр нүдний дурангаа хол ойрд тусгадаг л.
Хар зүсмийн хоёр сайхан морио яааж магтахгүй байж чадна би. Хоер бүдүүн амьтан бие хаа томтой. Бэлчээр ч томтой. Хар алаг нь Төв аймгийн Батширээтийнх уужим сайхан ташаатай хамар сартгар цээж томтой гүзээ цүдгэр зан сайтай зах дөрвөөр орж яваа зантай хар алагаа өргөмж сэрэхүйд иймсэн.Сэрэн өрөмжлөхүйд сүрдэм бараат гил хар минь Алтайн их уулсын унага бөлгөө. Амгай зуузайндаа дөмөнг хүлхсэн шиг армаг минь жинхэнэ монгол морины шинжийг өвчсөн адгуус даа. Алсдаа андуу эндүүгүй холын холд дүүлэх болтугай. Гил харын минь зүг нэг. Хоёр хүлэг байна. Хүрэн алаг зүсмийн арилжаа сайтай. Хазаар дарам тэмүүлэхдээ хатирч жороо ч юм шиг явдалтай. Яван сайжирах сайжиран чангарах. Их уулсын бага хурд минь. Их уулсын их хурд болох тавилан оноо бий билээ. Тийм байжихуй зассан шагай шиг. Засаагүй шагай ч шиг. Амалгай сайтай гаанс ч юм шиг сортой хүрэндээ би бас хайртайм л. Сүргийн дундаа өвчин эмгэгтэй нэгнээ өөд уруу нь болгож байдаг нь харах нүднээ хүнээрсэн бол хүний их эмч гэмээр л юм даа.
Жаахан шарга дуу шиг баахан шарга Сэлэнгэ мөрний сэргэлэн унагаа гэж. Бур бур дуутай бумбын орны хийморьтой сэр сэр дуутай Сэлэнгэ мөрний долгиотой цалгиатай цангинасан сайхан амьтаан.
Хутагт хувилгаадын шиншигтэй. Хувилгаан шинжийн төрхтэй үс ихт цөс ихт нэг морь бий. Үс зүсийг нь засчвал Болор цомоос боорцог хүртэхгүй болчих бий гэж эмээнэ. Алсаас харсан хүнд бол сүрэг дундаа азрага нь энэ үү гэж хүн андуурмаар. Хүн андуурмааргүй хүнлэг сайхан дэлт хүрэндээ. Янжинлхамын ерөөл айлтгая даа. Тэгсэн цаанаа л нэг жааны хүлгийн хуйхтай хүний унаа жагссан бядтай бидэрт хээр мориороо басгад сэвгэрүүдийн гадаа буух би дуртай. Бас л байнам. Ясан толгойтой янхигар хоньны бор хээр морь нэг байна. Тэр нэг жил тэр нэг эгчийг хаашаа ч юм явчихыг мэдээгүй хөөрөөд л байсан тэр намар нэг уясан юм. Гэтэл би бас л унаган хурдтай морио хонинд унаж байдаг хойлог ухаантай хохимой хоёр нүдээ юм хардаггүй туучы байна даа гэж өөрийн эрхгүй бодож байлаав шүү. Энэчлэн тоочихуйд дээд тэнгэрээс онгодтой дэргэд олондоо тустай.
Дэв сэвийг минь үргээчих. Бөө цамнаан бүргэдийн ханшаарт бүргэд хүрэндээ мордон явахад ч урамтайхан шүү.
Барин бататган өчихөд ганцаараа юм зайлуу л. Дорноговийн догшин буурал морь минь. Дотор ухаалаг шинжээрээ доглууланхан догшуурланхан байдаг л билээ намайг.
Ийн цухас буулгахад иймэрхүү дүр зурагны байх даа. Зарим зөндөөн унага даага бий.Гэм нь таниж мэдэх шагай шиг хэдэн адуу минь хааяадаа агь ганга чихэр өвс зээргэнэ зэтүү идчих гээд байдаг гэмтэй гэхдээ зүгээрээ гараанаас гарсан хүлэг морьд өөр өөрийн давхилаар давхих болмой. Бас өөр өөрийнхөөрөө газын хөрсыг онхи тамгалах болмой. Утга зохиолын идэр залуу морьд уяан дээрээ дүүхэлзэнэ. Урт холын замаа анирдан сэрэн зогсцгоож байна.
Та бүгдийн тухай хурдан хүлгийн шинжийн наян нэгэн шинжээр гадаад дотоодгүй тайлж тайлбарлахуйд оньсого шиг юм болчоод ойлгож ухах хүн нэг их байхгүй болчихоно. За таминь энэ бүгд зүгээр ил цагаан нөхөрсөг шог төдий юм шүү. Дараа таараад ийм тийм гээд барьж авч балбачих гээд байв даа.
Ацалбал өвөл зун хавар намаргүй хачиг салдаггүй даахирсан шар үснээсээ салдаггүй нэг муу бүүдэн саарал морь. Адуу адууны хойноос дэгэнцэн догонцон бараа нөмөрлөн явах адгийн муу адгуус байх бөлгөө. Тэр нь би юм.
Тэр нь тэгээд ядахад шөрмөсөө тавьдаггүй хүлгийн зангаа хаа ч гээдэггүй чонон саарал байгаад. Илт үзэхүй дүрээр ядмаг ч. Илт ухахуй ухаандаа. Унага даага хээлтэй хээлгүй гүү байдас гээд юу байна цөмийг хураан хумиад хээрийн араатан дайснаас хамгаалж явдаг арслан танхай азрага чинь байна гэвэл та нар яах вэ? Ялгаагүй л янцгаах байх даа? За ингээд богдынх нь боорцог дууслаа.
Хас Бэгтэр
No comments:
Post a Comment